Autori: Emir Zulejhić, Dalio Sijah

Iako je Bosna i Hercegovina na sjednici UN-a 2.3.2022. imala jasan stav i osudila rusku agresiju na Ukrajinu, na domaćoj političkoj i medijskoj sceni i dalje je prisutna jasna polarizacija u viđenju i tumačenju ovog sukoba. Nakon početka ruskog napada političari/ke su svoje stavove uglavnom izrazili putem kanala na društvenim mrežama, a dok su pojedini zvaničnici/e, većinom iz entiteta Federacije BiH, direktno osudili agresiju, u drugom bh. entitetu Republici Srpskoj reakcije su varirale od deklarativno “neutralnog stava” do neskrivene i jasne podrške Rusiji.

Među prvim zvaničnicima na temu ruskog napada oglasili su se članovi Predsjedništva BiH Željko Komšić i Šefik Džaferović koji su osudili napad i pružili podršku Ukrajini, a BiH se tokom sjednice Generalne skupštine UN-a pridružila izjavi Evropske unije o situaciji u Ukrajini. Izjavu je podržao ambasador BiH pri UN-u Sven Alkalaj.

Treći član Predsjedništva BiH Milorad Dodik, koji je često označen i kao proruski orjentisan političar, ocijenio je ovaj Alkalajev potez kao nezvaničan, a za osude napada koje su iznijeli Komšić i Džaferović, rekao je da se radi o ličnim stavovima. Prema njegovom mišljenju BiH bi trebala biti neutralna, a dan prije glasanja o osudi agresije u UN-u je pokušao da na dnevni red sjednice Predsjedništva stavi tačku o stavu o ratu u Ukrajini, no njegov prijedlog odbacila su druga dva člana ovog kolektivnog tijela izvršne vlasti.

Milorad Dodik je i nakon toga u javnosti nastavio iznositi tvrdnje o neutralnosti BiH u pogledu rata u Ukrajini, a jednom takvom bavio se i bh. fact checking portal Istinomjer.

Proruski narativ zvaničnika iz BiH

Za razliku od Dodika koji uz česte kontakte sa ruskim zvaničnicima ipak deklarativno insistira na neutralnosti, njegov stranački kolega i potpredsjednik Narodne skupštine Republike Srpske Denis Šulić podijelio je na Twitter profilu nekoliko objava koje koincidiraju sa narativom ruske stranei. U jednoj od posljednjih, van konteksta Šulić je iskoristio podatak da su 2014.

SAD i Ukrajina bile protiv Rezolucije o borbi protiv glorifikacije nacizma, neonacizma i drugih praksi koje doprinose podsticanju savremenih oblika rasizma, rasne diskriminacije, ksenofobije i srodne netolerancije, iako se o ovoj rezoluciji skupština UN-a izjašnjava jednom godišnje još od 2005. godine.

Među političarima koji dolaze iz RS-a otvorenu podršku Rusiji iskazali su i delegatkinja u Domu naroda PSBiH Dušanka Majkić, koja je sarkastično “podsjetila” na to da je Moskva prošle godine rekla da će reagovati ako BiH preduzme korake ka članstvu u NATO, ali i šefa Kluba poslanika SNSD-a u Narodnoj skupštini Republike Srpske (NSRS) Srđan Mazalica.

Izvor: twitter.com

Lider Hrvatske demokratske zajednice (HDZ BiH) Dragan Čović u prvi mah nije jasno iznio osudu napada Rusije na Ukrajinu, a kasnije je imao nešto određeniji stav. Ipak na sjednici Doma naroda održanoj 24.3.2022, glasao je protiv prijedloga za dopunu dnevnog reda s tačkom “Usvajanje zaključaka Doma naroda Parlamentarne skupštine BiH kojim se od Vijeća ministara BiH traži potpuno usklađivanje politika, mjera i stavova sa zvaničnim stavovima Evropske unije o agresiji Ruske Federacije na Ukrajinu”, iako je u ranijim medijskim istupima isticao kako podržava politiku EU.

Međutim iako su stavovi domaćih političara u BiH u vezi sa ratom u Ukrajini od početka jasni i definisani, najviše po entitetskoj liniji, oni nisu niti izbliza prisutni u javnosti u količini u kojoj su to narativi i dezinformacije koji se šire putem medija, kako javnih tako i privatnih, ali i masovno putem društvenih mreža.

Dezinformacije u medijima i na društvenim mrežama

Slična je situacija i u medijima – dok oni iz FBiH uglavnom prenose informacije, izjave i saopštenja iz kredibilnih medija i agencija i trude se izvještavati odgovorno, tačno i etično, mediji u RS-u, uključujući i one javne, mahom prenose jednostrane informacije i članke iz ruskih izvora, ali i sami kreiraju autorske članke u kojima se šire ruski propagandni narativi koji uglavnom za cilj imaju opravdanje ruske agresije.

Fact-checking platforma Raskrinkavanje.ba je tokom prvog mjeseca rata objavila više od 50 analiza, u kojima je ocijenjeno skoro 300 medijskih članaka i objava na društvenim mrežama. Dezinformacije o ovom ratu analizira i ostalih 5 članica SeeCheck mreže portala za provjeru činjenica u jugoistočnoj evropi. Ova mreža pokrenula je i live blog koji sadrži dnevno ažuriran pregled dezinformacija, koji već sadrži više od 150 analiza fact-checking portala iz BiH, Srbije, Crne Gore, Hrvatske i Slovenije u kojima su ocijenjene dezinformacije o ratu u Ukrajini.

Na osnovu ovog materijala već je moguće uočiti određene dezinformativne trendove kao i najraširenije obmanjujuće narative.

Proukrajinske dezinformacije

 U informacijskom ekosistemu u BiH, kako u medijima tako i na društvenim mrežama, na osnovu rada Raskrinkavanja, uočeno je postojanje i određenog broja proukrajinskih dezinformacija. Najčešći sadržaj koji spada u proukrajinske dezinformacije su fotografije i snimci navodnih uspješnih akcija ukrajinske vojske ili scena u kojima se ukrajinskii civili navodno suprotstavljaju ruskim vojnicima, a za koje se kasnije ispostavi da prikazuju nešto sasvim drugo.

Proukrajinske dezinformacije nastale su ad hock tokom same ruske invazije, uglavnom na ukrajinskim društvenim mrežama odakle su se prelile i u BiH, te su najvećim dijelom usmjerene ka podizanju morala ukrajinske vojske. Ovakve dezinformacije nisu dio zvanične centralizovane propagande, uglavnom se ne dijele zvaničnim kanalima nego isključivo društvenim mrežama, a njihov broj, intenzitet i doseg nisu značajni, kao ni šteta koju prouzrokuju.

Iako je najveći broj ovakvih dezinformacija plod korisnika/ca društvenih mreža, neke od njih su, nakon objavljivanja na društvenim mrežama, prenesene i na zvaničnim ukrajinskim izvorima poput Twitter profila ukrajinskog ministarstva odbrane, odakle su ih prenosili i različiti izvori u BiH.

Proruske dezinformacije

Sa druge strane, proruske dezinformacije uglavnom su dio zvanične ruske propagande, višestruko su centralizovanije, osmišljenije i organizovanije od proukrajinskih, kreiraju se i dijele zvaničnim kanalima, te imaju daleko veći doseg i negativne posljedice.

Iz analiza portala Raskrinkavanje.ba se zaključuje da proruske dezinformacije i netačni narativi svoj izvor uglavnom imaju u ruskim institucijama, zvaničnicima, i analitičarima, te medijima koji su u vlasništvu ili pod kontrolom države, a objavljuju se uglavnom u formi izjava i zvaničnih saopštenja.

Nakon što ih objave uglavnom ruske novinske agencije, do medija i društenih mreža u BiH dolaze prvenstveno posredstvom Sputnika na srpskom jeziku, a upravo je Sputnik Srbija najčešći izvor proruskih dezinformacija i manipulativnih narativa o ruskoj invaziji u cijeloj regiji, pa tako i u BiH. Glas samoproglašenih ukrajinskih republika DNR i LNR, u BiH također dolazi uglavnom putem zvaničnih saopštenja koja od ruskih zvaničnih izvora prenose javni i drugi proruski mediji.

U širenju proruskih dezinformacija u BiH učestvuju i domaći mediji, uključujući i javne i privatne medije, kao i anonimne portale. Posebno je zabrinjavajuća činjenica da javni emiter Republike Srpske, RTRS, praktično služi kao lokalno sredstvo ruske propagande.

Kada je riječ o prenošenju zvaničnih saopštenja, zabrinjava činjenica da značajan broj medija prenosi gotovo isključivo samo rusku stranu. Primjer je saopštenje u kojem je Rusija samo 3 dana prije početka invazije optužila Ukrajinu da je granatirala i uništila graničnu bazu unutar teritorije Rusije. Iako je Ukrajina demantovala odgovornost za ovaj napad, kako je Raskrinkavanje.ba utvrdilo, ukupno 30 portala u potpunosti je izostavilo demanti Ukrajine na ove optužbe i prenijelo samo rusku stranu priče.

Najrašireniji dezinformativni narativi

Kada je riječ o sadržaju proruskih dezinformacija, najveći broj njih se odnosi na opravdanje invazije, kao i njeno nazivanje i predstavljanje. Nakon što je predsjednik Putin invaziju nazvao “specijalnom vojnom operacijom u Donbasu”, mnogi mediji i u BiH su preuzeli ovaj narativ, poput RTRS-a, Alternativne televizije, Nezavisnih novina, Glasa Srpske i drugih.

Postoji značajan broj članaka u kojima se dešavanja u Ukrajini nazivaju ovako, iako je jasno da nije u pitanju “specijalna operacija” nego rat i invazija, te da se ne dešava samo u Donbasu nego u cijeloj Ukrajini. Neki od ovih medija idu toliko daleko u širenju ovog narativa da u nekim od svojih izvještaja uopšte ne koriste riječ “rat”.

Značajno je raširen i narativ o “denacifikaciji” Ukrajine i ukrajinske vlasti, koji je prvi plasirao Vladimir Putin. Neki od primjera takvih tvrdnji uključuju navode o tome da unutar ukrajinske vlasti postoje nacisti, da vlada podržava nacizam i nacističke grupacije, da je nacizam široko rasprostranjen među ukrajincima, kao i fotošopirane fotografije ukrajinskog predsjednika koji navodno promoviše nacističke simbole.

Drugi značajno zastupljeni dezinformativni i propagandni narativi su oni o tome da Ukrajina na istoku zemlje sprovodi genocid nad ruskim stanovništvom, da NATO krši dogovore o neširenju i ugrožava Rusiju, da je zapad agresivan i da podstiče sukobe, da u Ukrajini postoje američke laboratorije biološkog oružja usmjerenog ka uništenju ruskog naroda, kao i oni od ranije poznati poput nazivanja dešavanja iz 2014. državnim udarom potpomognutim od strane zapada, ali i predstavljanje pripajanja Krima Rusiji legitimnim činom koji je rezultat demokratske volje građana Krima.

Ono što je novi fenomen koji do sada nije primijećen, jeste plasiranje dezinformacija o navodnim dezinformacijama zapadnih kredibilnih izvora. Tako se tvrdilo da je poznata fotografija ranjene Ukrajinke nastala u prvim danima ruske invazije koja je obišla svijet, lažna, odnosno da je nastala 2018. godine i da predstavlja zapadnu propagandu.

CNN je također u više navrata neosnovano optužen za plasiranje lažnih vijesti, a najekstremniji primjer su sigurno “twitter trolovi” iz Srbije, koji su se na društvenim mrežama predstavljali kao ukrajinci i pritom dijelili lažne vijesti.

Ruska invazija još jednom ukazala na ranjivost i podjelu bh. društva

Rat u Ukrajini još jednom je ukazao na ranjivosti bh. društva koje su primjetne na više nivoa. Prije svega ranjivosti su uočljive u pogledu političkih podjela u vezi sa stavom o ratu, dok su u skladu s tim prisutne i podjele na medijskoj sceni. Nadalje, sami građani su podložni neselektivnom i nekritičkom vjerovanju nekredibilnim medijskim i politički izvorima. Primjetna je ranjivost i u smislu vrlo lakog prodora ruske propagande u medijski prostor BiH, a postoje i domaći akteri koji javno propagiraju iste narative i vrijednosti.

Iako bi bh.društvo u cjelini trebalo ozbiljnije da se pozabavi svim ovim problemima, šanse za to, s obzirom na sve navedeno, veoma su male.

Dalio Sijah urednik je prve bh. političke fact-checking platforme Istinomjer.ba i dugogodišnji član tima Udruženje građana (UG) “Zašto ne”.

Emir Zulejhić je urednik portala Raskrinkavanje.ba koji se bavi provjerom tačnosti tvrdnji u medijima i na društvenim mrežama, a za portal piše od njegovog osnivanja 2017. godine.

Tekst je nastao u sklopu sedmog izdanja “Priča iz regije” kojeg provode makedonska Res Publica i Institut za komunikacijske studije iz Skoplja, u saradnji s partnerima iz Crne Gore (PCNEN), Hrvatske (Lupiga.Com), Kosova (Sbunker), Srbije (Autonomija), Bosne i Hercegovine (Analiziraj.ba), Albanije (Exit News), Slovenije (DKIS) i Grčke (Macropolis), u okviru projekta “Poveži tačke: poboljšane politike kroz građansko učešće”, uz podršku britanske ambasade u Skoplju.