Zaključci i preporuke sa radionice o Sinjajevini

Završna konferencija evropskog projekta IRIS „Nadahnjujuće ruralno naslijeđe: Održive prakse zaštite i očuvanja planinskih pejzaža i sjećanja“ održana je u Kolašinu, Crna Gora, od 19-21. oktobra 2023. godine.

Ključni dan završne konferencije IRIS projekta vezano za Crnu Goru je bio petak, 20. oktobar, kada je organizovana radionica o Sinjajevini. Cilj ove radionice je bio da se iskoristi kao platforma za diskusiju sa svim ključnim akterima i različitim stručnjacima o budućoj potencijalnoj zaštiti, unapređenju baštine i participativnom održivom razvoju Sinjajevine usmjerenom na zajednicu, koji bi takođe mogao da bude inspiracija i za druga planinska područja Crne Gore i Balkanu.

Na radionici o Sinjajevini bilo je oko 50 učesnika/ca, uključujući predstavnike/ce partnera na projektu IRIS iz Francuske, Italije, Španije i Ujedinjenog Kraljevstva, kao i međunarodne stručnjake iz Hrvatske, Italije i Albanije, kao i različite lokalne i nacionalne aktere vezane za Sinjajevinu, uključujući i predstavnike iz Ministarstva kulture, Uprave
za zaštitu kulturnih dobara, Agencije za zaštitu životne sredine, Univerziteta Crne Gore, opština Kolašin, Mojkovac, Žabljak i Danilovgrad, Nacionalnog parka Biogradska gora, različitih nevladinih organizacija uključujući Regionalnu razvojnu agenciju za Bjelasicu, Komove i Porokletije, Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore, Fondaciju
Petrović Njegoš, Vrhovi Crne Gore, Natura, Sinjavinski maraton i Sačuvajmo Sinjajajevinu kao i predstavnici lokalnih zajednica. Na konferenciji su bili i ključni predstavnici donatora Zajedničke programske inicijative o kulturnoj baštini i globalnim promjenama (JPI CH), generalni sekretar i predsedavajući, koji su istovremeno predstavljali i francusko
Ministarstvo kulture čiji su dio.

Prvi dio radionice obuhvatao je prezentacije rezultata projekta IRIS na pilot području Sinjajevine, nakon čega su uslijedile prezentacije o mogućnostima Sinjajevine od strane nacionalnih aktera sa fokusom na zaštitu prirode, kulturnu baštinu i ruralni turizam a zatim i prezentacije lokalne perspektive od strane opština i lokalnih zajednica povezanih sa Sinjajevinom. Prezentacije su zaokružene značajnim i inspirativnim međunarodnim perspektivama iz Španije i Hrvatske. Radionica o Sinjajevini je završena radom u grupama, gdje su učesnici završne konferencije zajedno diskutovali o ključnim temama vezanim za Sinjajevinu:

▪ Poljoprivreda i ruralni razvoj.
▪ Pitanja upravljanja, svojine i prava korišćenja zemljišta.
▪ Zaštita prirode i biodiverziteta.
▪ Zaštita živog nasljeđa.

Grupe koje su činili stručnjaci iz različitih zemalja i različitih profila, naučnici, predstavnici civilnog sektora, donosioci odluka i predstavnici lokalne zajednice, dali su niz preporuka za unapređenje zaštite prirode, baštine i održivog razvoja Sinjajevine koji uključuje i fokusiran je na zajednicu.

Radna grupa o poljoprivredi i ruralnom razvoju

Poljoprivreda i ruralni razvoj su ključni za budućnost i održivi razvoj pašnjaka i katuna Sinjajevine. Potrebno je pružiti podršku lokalnoj zajednici koja i dalje održava tradicionalnu poljoprivrednu praksu na katunima, posebno zbog njihove jedinstvene vrijednosti u smislu kvaliteta proizvoda i ekološke održivosti. Predstojeće prilike u Crnoj Gori koje se odnose na EU LEADER program su veoma važne u tom smislu, posebno kroz mogućnost formiranja Lokalnih akcionih grupa (LAG). Informisanost o tom procesu je sprovedena kroz
aktivnosti Mreže za ruralni razvoj Crne Gore, a od strane lokalnih zajednica već postoji zainteresovanost za formiranje Lokalne akcione grupe LAG Sinjajevina. Taj proces treba da se nastavi, posebno kada se steknu formalni uslovi za formiranje LAG-ova u Crnoj Gori. Nekoliko preporuka u vezi sa tim aspektom bi bile slijedeće.

Sinjajevina administrativno pokriva teritoriju četiri opštine: Kolašin, Mojkovac, Žabljak i Šavnik, ali je dodatno povezana i sa opštinama Bijelo Polje i Danilovgrad, odakle dolaze pojedine stočarske porodice koje koriste katune na Sinjajevini. Što se tiče budućeg sastava LAG-a Sinjajevina, trebalo bi da se sastoji od maksimalno 49% zastupljenosti javnog sektora, a najmanje 51% zastupljenosti civilnog i privatnog sektora, što bi trebalo da uključuje različite zainteresovane strane uključujući: grupe proizvođača (npr. proizvođače tradicionalnih proizvoda – skorup, kolašinski lisnati sir, itd.), Udruženje stočara, lokalne nevladine organizacije, planinarske klubove, škole i druge lokalne subjekte. Sastav ovog tipa treba da obezbijedi snažno uključivanje lokalnih aktera koji su duboko povezani sa potrebama područja. Angažovanje raličitih zainteresovanih strana i participativni pristup u procesu formiranja i upravljanja LAG-om, kao i drugim procesima koji se odnose na ruralni razvoj, izuzetno su važni.

Jedan od prvih koraka trebalo bi da bude izrada strategije područja – strategije lokalne akcije za Sinjajevinu. Ova strategija treba da obuhvati slijedeće ključne aspekte:

▪ Razvoj infrastrukture, uključujući poboljšanje vodosnabdijevanja, puteva, internet konekcije, implementaciju sistema solarne energije i turističkih staza.
▪ Inicijative za jačanje kapaciteta, kao što su organizovanje ljetnjih škola, studijskih putovanja i programa obuke odraslih.
▪ Promovisanje inovacija u poljoprivredi i ruralnom razvoju.
▪ Marketing i brendiranje kako bi se stvorila posebna oznaka „Sinjajevina“ kroz šeme kvaliteta.
▪ Očuvanje i promocija kulturne baštine, uključujući organizovanje lokalnih festivala i podršku tradicionalnim i novim zanatima.
▪ Mjere za osnaživanje mladih u katunima, uključujući mogućnosti obuke, pripravništva i programe podrške.
▪ Zagovaranje i angažovanje sa kreatorima politika za rješavanje izazova sa kojima se suočava tradicionalna industrija sira.
▪ Proširenje poljoprivredne proizvodnje uz sprečavanje degradacije životne sredine.
▪ Saradnja i umrežavanje sa drugim LAG-ovima radi zajedničkog znanja i resursa.
▪ Razvoj objekata za preradu i skladištenje poljoprivrednih proizvoda.
▪ Promovisanje diversifikacije poljoprivrednih proizvoda kako bi se smanjilo oslanjanje na jednu robu.
▪ Kreiranje aktivnosti za djecu u katunima kao podrška lokalnim porodicama i održavanju vitalnosti zajednice.
▪ Organizovanje sajma sireva Sinjajevine radi predstavljanja i proslavljanja lokalnih proizvoda.

Holistički i od strane zajednice vođen pristup poljoprivredi i ruralnom razvoju u Sinjajevini mora se podsticati i podržavati, a mogućnosti koje se odnose na budući LAG Sinjajevina, uključivanjem širokog spektra zainteresovanih strana mogu doprinijeti održivom razvoju i očuvanju ovog vrijednog područja.

Radna grupa o pitanjima upravljanja, svojine i prava korišćenja zemljišta

Na osnovu prirodnih vrijednosti Sinjajevine, Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore je 2016. godine izradila „Studiju zaštite i uspostavljanja zaštićenog prirodnog dobra na području Sinjajevine“, koju je sa dvije trećine kofinansirala Evropska unija, a kojom je predloženo da Sinjajevinu treba zaštititi kao regionalni park prirode, jer se administrativno nalazi na teritoriji četiri opštine: Kolašina, Mojkovca, Žabljaka i Šavnika.

Prema Zakonu o zaštiti prirode prije 2016. godine lokalne samouprave/opštine zajednički pokreću proces zaštite, dok je proglašenje zaštićenog područja trebalo da uradi svaka opština posebno. Nažalost, do proglašenja Sinjajevine za Park prirode još uvijek nije došlo, vjerovatno i zbog složenih administrativnih procedura sa četiri opštine i planiranja vojnog poligona na značajnom dijelu ovog područja 2019. godine.

Kroz konkretne aktuelne prakse u drugim zaštićenim područjima u Crnoj Gori pokazalo se da ovaj zakonski model prije 2016. godine nije efikasan.

Prema izmenama Zakona o zaštiti prirode nakon 2016. godine, opštine i dalje zajednički pokreću proces zaštite, ali proglašenje zaštićenog područja vrši Vlada:

„Park prirode, spomenik prirode i predio izuzetnih odlika koji se nalaze napodručju više jedinica lokalne samouprave proglašava Vlada na predlog jedinica lokalne samouprave na čijoj se teritoriji nalazi, uz prethodno pribavljeno mišljenje Ministarstva i organa državne uprave nadležnih zaposlove poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i za poslove kulture.“ (član 34, Zakon o zaštiti prirode) Dakle, iako je proces zaštite Sinjajevine kao Parka prirode počeo 2016. godine, prema tadašnjem Zakonu o zaštiti prirode kojim bi svaka opština trebalo da ga proglasi odvojeno, predlog ove radne grupe je da se proces ponovo pokrene, po važećem Zakonu o zaštiti prirode, tako da opštine i dalje zajednički pokrenu proces
zaštite, ali da proglašenje zaštićenog područja vrši Vlada što bi olakšalo premošćavanje eventualnih sukoba ili nesporazuma između opština.

Jedno od ključnih pitanja vezanih za buduće zaštićeno područje je njegovo upravljanje. Preporučuje se da upravljačko tijelo koje će biti uspostavljeno za Sinjajevinu uključi različite zainteresovane strane, a ne samo opštinske. To tijelo bi trebalo da čine predstavnici svih opština koje su administrativno i po upotrebi vezane za Sinjajevinu, relevantni stručnjaci i civilni sektor, uz posebno značajno prisustvo predstavnika lokalnih zajednica i stočara.

Prava svojine i korišćenja zemljišta

Na Sinjajevini postoje različiti oblici svojine i prava korišćenja zemljišta, ali je ipak veliki dio zemljišta zajednički, kojim se upravlja po običajnom pravu, koje nije prepoznato u formalnom pravnom sistemu. Stoga, predlog je da se poboljša situacija u vezi sa pitanjima prava svojine i korišćenja zemljište kroz:

– Izmjene postojećih zakona: Zakona o svojinsko-pravnim odnosima i Zakona o državnoj imovini, moguće u budućnosti i kroz stvaranje Nacionalne zemljišne koalicije, koja je trenutno u fazi izrade strategije, u korist katuna Crne Gore.
– Donošenje novog zakona Lex specialis, Zakona o katunima
– Dokumentovanje i ponovno traženje prava vlasništva/ korišćenja od strane onih koji to najviše žele i sa najvećim šansama da dobiju takva potraživanja, tako da to može da postane presedan, a samim tim i model za druga buduća potraživanja prava na zemljište zajednica.
– Javni konkursi za pašnjake koji su formalno državni ili opštinski trebali bi da sadrže kriterijume koji bi davali prednost sadašnjim tradicionalnim korisnicima, a strance stavljali u nepovoljniji položaj pred lokalnim zajednicama.
– Stalno uzimati u obzir tradicionalne strukture upravljanja koje bi trebalo da budu prisutne kao opcija u postojećim javnim tenderima za državno/opštinsko zemljište, ili za raspoloživa sredstva iz poljoprivrednog budžeta. Na primjer, direktive EU za drugi uzastopni programski period prepoznaju i stimulišu kolektivni pristup (npr. pastirska dobra ili koordinisane akcije) kao način da se postigne veća efikasnost u zaštiti životne sredine u poljoprivredi.
Pravne preporuke za Sinjajevinu bile bi da se pronađu inovativni načini za održavanje tradicionalnih praksi tako što će se ugraditi u postojeći pravni okvir, jer su katuni najbolji primjer održivog korišćenja prirodnih resursa. Istovremeno, novi pravni okviri prilagođeni integralnoj zaštiti i unaprjeđenju katuna su takođe još jedan mogući važan put.

Radna grupa o zaštiti prirode i biodiverzitetu

Područje Sinjajevine karakterišu značajne vrijednosti za biodiverzitet. To je jedinstven pejzaž, prostrani pašnjak na planinskoj visoravni koji se zbog svoje specifične geomorfologije doživljava kao „zeleno more“.

Sinjajevina ima važnu botaničku vrijednost. Prisutni su različiti tipovi pejzaža: fragmenti šuma, vlažna područja, pašnjaci, stjenoviti predjeli (litice, sipari ili stjenoviti pašnjaci). Na tom prostoru su stvorena specifična staništa koja podržavaju raznolikost: biljaka, mikroorganizama, mikroorganizama u zemljištu uključujući gljive i bakterije, insekata, ptica, gmizavaca, sisara, itd. Svakako je potrebno više studija na nivou biodiverziteta, kao i o ekosistemskim uslugama i funkcionalnim prijetnjama, uključujući studije o nutritivnoj vrijednosti trava za stoku, istraživanja zasnovana na polenu za razumijevanje evolucije platoa Sinjajevine, rekonstrukcije prošlog vegetacionog pokrivača i dr.

Neke od najznačajnijih pretnji biodiverzitetu koje su prepoznate su:
– Masovni turizam, koji karakterišu aktivnosti poput vožnje van puteva i priliva velikog broja ljudi u planinska područja.
– Potencijalna izgradnja vetrenjača, iako je izvor obnovljive energije, narušava prirodni pejzaž i ugrožava životinje, posebno ptice, dok je Sinjajevina zbog njenog značaja za ptice selice predložena kao zaštićeno područje EU Natura 2000.
– Upotreba antibiotika i drugih savremenih lijekova u stočarstvu, izaziva zabrinutost zbog njihovog uticaja na prirodni ekosistem.
– Obnova šuma se za sada dešava tek na marginama platoa. Iako obnova šuma može povećati biodiverzitet i obezbijediti ogrijevno drvo za stočare, ona predstavlja i prijetnju, jer se zamjenom pašnjaka šumama gubi jedinstveni hiljadugodišnji pastoralni ekosistem i biodiverzitet. Međutim, čak i ako prijetnja zamjene pašnjaka šumama nije trenutna, jer to su procesi koji se dešavaju u ciklusima od jednog vijeka ili manje, rješenja za njih se ne mogu implementirati na neposrednom nivou. Ako izgubimo stočarstvo, izgubićemo najbolje sredstvo protiv povratka šume u hiljadama godina star koevoluirani pastoralni ekosistem. Dakle, prijetnja od povratka šume nije trenutna, već je prijetnja nestanka najvažnijeg oruđa protiv nje neminovna (npr. nestanak stočarstva) i stoga moramo hitno reagovati na ovo.

Da bi se očuvao ovaj jedinstveni biodiverzitet, preporuke bi uključivale:

– Održavanje ili povećanje prisustva stočara u katunima;
– Podržavanje njihovog načina života u katunima kroz usluge, infrastrukturu i veće subvencije planirane na održiv način;
– Povećanje istraživanja u različitim aspektima biodiverziteta i ekologije Sinjajevine i katuna uopšte;
– Intenziviranje međunarodne naučne saradnje po tom polju.
Ovakav pristup ne samo da bi pomogao u očuvanju prirodnih vrijednosti Sinjajevine, već i načina života koji je u skladu sa prirodom i koji predstavlja značajno živo nasljeđe.

Radna grupa o zaštiti živog nasljeđa

Sinjajevina sa svojim katunima i katunskim načinom života predstavlja vrijedan kulturni pejzaž sa očuvanim praksama živog nasljeđa. Bavljenje ovom izuzetnom planinskom baštinom zahtijeva holistički pristup.

Cilj bi bio da se vrijedna baština Sinjajevine zaštiti u svim njenim aspektima, materijalnim i nematerijalnim, održavanjem tih značajnih praksi i pejzaža. Formalna zaštita, prvo na nacionalnom, a potom i na međunarodnom nivou, važni su koraci u tom pravcu.

Prvi značajni koraci u tom pravcu su napravljeni, imajući u vidu da je Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore 2021. godine prihvatila inicijativu za zaštitu Katunovanja ili tradicije izdiga na katune kao nematerijalne kulturne baštine na nacionalnom nivou, kao i da su aktivnosti vezano za ovaj proces uključene u godišnji program za 2024. Važno je da uporedo sa procesom formalne zaštite na nacionalnom nivou, Crna Gora može da započne i proces pridruživanja već upisanoj Transhumanci, sezonskom izdigu stoke migratornim rutama na Mediteranu i Alprima na UNESCO Reprezentativnoj listi nematerijalne kulturne baštine čovječanstva. U tom smislu pomoć koju nude međunarodni partneri koji imaju iskustva u ovakvom procesu, posebno iz Španije i Francuske koji su posjetili Sinjajevinu i učestvovali na Radionici, može biti veoma značajna i oni su iskazali punu
spremnost za saradnju i podršku ovakvim procesima u Crnoj Gori.

Formalna zaštita materijalne i nematerijalne baštine Sinjajevine naravno ne bi trebalo da bude cilj sama po sebi, već zaštita njenih vrijednosti kroz aktivnosti koje su ih oblikovale i održavale.

Ovoj veoma osetljivoj planinskoj baštini potreban je pažljiv pristup. U cilju doprinosa zaštiti kulturne baštine mogu biti korisna određena dodatna istraživanja, kako bi se potvrdile vrijednosti i kontinuitet života na katunskim područjima, kao i podržali budući procesi.

Paralelno održivi razvoj i osnaživanje lokalnih zajednica ovog područja je veoma značajno, kroz bavljenje turizmom, poljoprivredom, proizvodnjom, hranom, gastronomijom, koji treba na adekvatan način da uzmu u obzir vrijednosti baštine.

Da bi se očuvalo živo nasljeđe i sačuvala vrijedna graditeljska baština i kulturni pejzaž, učešće zajednice je od suštinskog značaja u svim procesima. Poseban fokus treba posvetiti prenošenju znanja i uključivanju mladih, što podrazumijeva istovremeno pružanje mogućnosti da se nastavi na dobro uređen i koordinisan način.

Paralelno, internacionalizacija tih procesa može biti veoma korisna, kroz saradnju sa međunarodnim stručnjacima i njihovu pomoć, što bi baštini katuna dalo širu dimenziju, pa čak i privuklo veću pažnju za Crnu Goru i učinilo je primjerom dobre prakse na ovom polju.

Generalno, veoma je važno informisati o vrijednostima i značaju baštine, posebno donosioce odluka, ali i sve ostale ključne aktere, kao i uspostaviti platformu za saradnju. Širenje znanja i vrijednosti može značajno biti podržano korišćenjem novih tehnologija (npr. GIS).

Saradnja svih aktera u tom procesu je ključna. Potrebni su podrška i sredstva za sve aktivnosti da bi zaštita ovog osjetljivog, ali neprocjenjivog i višedimenzionalnog nasljeđa (između ostalog proizvodnja hrane, prakse vezane za stočarstvo i korišćenja zajedničkog zemljišta, upravljanje pejzažom, predanje, itd.) bila djelotvorna i da se ono ne bi izgubilo zauvjek.