Svako zajedništvo se doživljavalo kao demanti te zaokružene ideologije, pa su gotovo svi primeri saradnje između nekadašnjih jugoslovenskih naroda "ispali iz istorije"

Piše: Dubravka Stojanović

Udžbenici istorije su u Srbiji, od početka ratova u bivšoj Jugoslaviji, menjani dva puta. Prvi put, u vreme Slobodana Miloševića, 1993. godine, u jeku rata u Bosni i Hercegovini. Drugi put, posle pada Miloševića sa vlasti 2000. godine, posle početka „demokratske tranzicije". U oba slučaja motivi za promenu udžbenika bili su politički. Prvi put, promena udžbenika bila je posledica potrebe da se istorija koja se dogodila prilagodi istoriji koja je u toku, da se ratovi koji su se upravo dešavali stave u istorijski kontekst koji je trebalo da bude neka vrsta opravdanja[1]. Drugi put, promena udžbenika bila je rezultat nesigurne potrage za novim, demokratskim identitetom, koji se tražio, pre svega, u potpunom raskidu sa svim prethodnim paradigmama koje su se vezivale za „nenarodni režim", pa samim tim, i za „staru istoriju".

U oba slučaja promena udžbenika doživljavana je kao legitimacija novonastalih istorijskih prilika, kao odbrana principa na kojima se zasnivala aktuelna vlast. Činjenica da je Srbija sada među poslednjim zemljama u regionu koje još uvek imaju državni monopol nad izdavanjem udžbenika istorije, da još nisu uvedeni ravnopravni konkursi i mogućnost izbora među više alternativnih učila, govori o tome da su i prethodna i nova vlast nastavi istorije dale državotvorni karakter. Upravo taj podatak analizi srpskih udžbenika daje poseban značaj. Oni su i u komunističkom periodu, i pod Miloševićem, a i danas, izraz težnji vladajuće elite da „kreira istoriju" u skladu sa svojim potrebama, da uobliči istorijsko sećanje i nacionalnu svest prema projektovanim nacionalnim ciljevima. Zbog toga udžbenici istorije ostaju jedan od najpouzdanijih istorijskih izvora za analizu vladajućih političkih koncepata u Srbiji.

Mnoge su istorijske situacije doživele dramatične reinterpretacije u „zvaničnom viđenju istorije" koje se može pročitati u srpskim udžbenicima. Najveće izmene unete su u tumačenje Drugog svetskog rata, čiji su akteri gotovo izmenili mesta, ali to će, nadam se biti tema nekog od seledećih zbornika. „1918", takođe je doživela ključne izmene, jer se odnos prema Jugoslaviji pokazuje kao lakmus papir za ideološke preokrete u Srbiji. Preko promena u tumačenju zajedničke jugoslovenske države prelama se dramatična potraga srpske političke i intelektualne elite za novim načinima samodefinisanja. Put koji je Srbija prošla u proteklih 15 godina od socijalističke republike u okviru SFRJ, preko Savezne Republike Jugoslavije u kojoj se našla sa još jedinim preostalim saveznikom – Crnom Gorom, preko više nego konfederalne Državne zajednice Srbije i Crne Gore, do, od proleća 2006. godine, samostalne Republike Srbije, uticao je na promenu tumačenja srpskih nacionalnih ciljeva tokom 20. veka. Kao prva žrtva tih promena palo je nekadašnje tumačenje Jugoslavije. Nužno, posledično, to je vodilo i u potpunu promenu odnosa prema Prvom svetskom ratu.

Budući da je zadatak Miloševićevih udžbenika istorije bio da ratove devedesetih stave u odgovarajući istorijski kontekst, jedan od najvažnijih ciljeva bio je prikazati istoriju jugoslovenskih naroda kao istoriju konflikta. Kao ključni sukob izabran je onaj između Srba i Hrvata, čiji je početak pažljivo datiran na 1525. godinu[2], iako naučna istoriografija ne poznaje tako utvrđen terminus post quem. Prošlosti ta dva naroda prikazane su kao odvojene, pa bi slabije obavešten učenik može lako pomisliti da se, osim u situacijama konflikta, ta dva naroda istorijski nisu ni susrela. U takvoj slici prošlosti sukob je pokazan kao neka vrsta prirodnog stanja, sudbine. Ukoliko su udžbenici socijalističke Jugoslavije menjali prošlost tako što su želeli da poruče da je naša zajednička prošlost vodila u zajedničku srećnu budućnost, tako su udžbenici iz 90-ih imali zadatak da dovedu do suprotnog zaključka: naše odvojene prošlosti trebalo je da nas odvedu našim srećnijim odvojenim budućnostima, a rat koji je bio u toku u vreme kad su udžbenici pisani, samim tim, trebalo je bude shvaćen kao sasvim prirodan i normalan, ponovo, sudbinski, razvoj događaja[3].

Svako zajedništvo se doživljavalo kao demanti te zaokružene ideologije, pa su gotovo svi primeri saradnje između nekadašnjih jugoslovenskih naroda „ispali iz istorije". Jugoslovenstvo je moralo biti prikazano kao nešto što „sa nama" nema skoro nikakve veze, pa je zato bilo neophodno napisati sledeću rečenicu u udžbeniku za 8. razred, iz 1993. godine: „Ideja jugoslovenstva nije bila početkom 20. veka raširena u Srbiji jer su pobedama u Prvom i Drugom srpskom ustanku stvoreni uslovi za samostalni, politički i kulturni razvoj"[4]. To izbacivanje onoga što je u istoriji postalo nepodobno značilo je falsifikovanje sopstvene prošlosti. Tom jednom rečenicom izbačeni su iz srpske istorije svi oni koji bili nosioci integrativnih ideja – od Dositeja Obradovića, preko liberala, socijalista, radikala, na kraju i konzervativaca koji su listom, i bez izuzetka, prihvatili ideju jugoslovenstva tokom poslednje decenije 19. veka. U inače dezorijentisanoj srpskoj javnosti, prikazivanje nastanka Jugoslavije kao ploda slučajnosti i tuđih odluka, može imati trajne posledice i Srbiju dodatno udaljiti od mogućnosti da se racionalno suoči sa svojom novijom istorijom, pa i uzrocima sopstvenog svakovrsnog sloma koji je nastupio krajem 20. veka.

Ipak, bez obzira na to što je stvaranje Jugoslavije 1918. godine u udžbeniku iz 1993. godine ostalo bez svog istorijskog i idejnog konteksta iz kojeg je proisteklo, tumačenje samog Prvog svetskog rata i toka nastanka Jugoslavije nije bilo bitno izmenjeno. Ambivalentna Miloševićeva propaganda koja je lavirala između tumačenja vladajuće politike devedesetih kao odbrane Jugoslavije, s jedne strane, i borbe za državu u kojoj će „živeti svi Srbi", s druge strane, nije dozvoljavala potpuno odricanje od ideala jugoslovenstva, pa je i u udžbenicima zadržano staro tumačenje nastanka Jugoslavije sa pozitivnim predznakom.

Udžbenici nastali posle Miloševićevog pada 2000. godine uneli su veće promene u tumačenje Prvog svetskog rata i stvaranje Jugoslavije. Prvo, ta dva istorijska događaja su u udžbeniku  za 4. razred gimnazije[5] fizički sasvim odvojena. Čitav kompleks pitanja od Niške deklaracije do proglašenja ujedinjenja 1. decembra 1918. godine svoje mesto u udžbeniku našao je posle svih lekcija u kojima je opisana međuratna istorija sveta, uključujući Balkanski pakt iz 1937. godine, pakt Ribentrop-Molotov ili, recimo, apstraktnu umetnost. Time je tekst o nastanku Jugoslavije povezan sa lekcijama o istoriji Kraljevine Jugoslavije, ali potpuno izdvojen iz konteksta Prvog svetskog rata. Postavlja se pitanje opravdanja takvog postupka, jer će on sasvim sigurno imati loše didaktičke posledice. Postoji mogućnost da je to urađeno da bi se ratne pobede srpske vojske koje su opisne patetičnim, mitotvornim jezikom, odvojile od njihovog, po sudu današnje srpske elite, nepovoljnog rezultata – stvaranja zajedničke jugoslovenske države.

U novijem udžbeniku za osmi razred osnovne škole[6], objavljenom 2005. godine, otišlo se korak dalje. Tumačenje ujedinjenja koje u toj knjizi možemo naći svedeno je na one ideje i retoriku koju čak ni srpska elita koja je učestvovala u stvaranju Jugoslavije, uprkos brojnim optužbama za hegemonizam, nikada nije eksplicite formulisala, a koje srpska istoriografija, posebno ona kritička, nikada nije ostavila kao jedino viđenje Jugoslavije u onovremenoj Srbiji. Drugim rečima, autori današnjih udžbenika su napisali program srpskog hegemonizma i unitarizma otvorenije i ogoljenije nego što se on ikada našao u bilo kom istorijskom dokumentu ili što je on ikada igde izgovoren. Termini i način mišljenja o prvoj jugoslovenskoj državi i njenom nastanku kao da su preuzeti iz redova radikalnih kritičara srpske vladajuće elite, s tim što je to sad prihvaćeno sa pozitivnim predznakom, kao opis stvarnog stanja. Zanemareni su i nalazi novije srpske istoriografije koja pokazuje da su politika vladajuće Radikalne stranke i njeno unitarno razumevanje zajedničke države bili odbacivani od svih drugih stranaka i intelektualaca i žestoko kritikovani, ništa manje nego što je to činila, recimo HSS. Projekat potpune srpske hegemonije i potčinjavanja svih drugih naroda sada je, u udžbeniku istorije, dobio svoj prvi konzistenti i dosledni program.

Možemo početi analizu od toga da se nekadašanje ujedinjenje sada u udžbeniku naziva „pripajanje južnoslovenskih krajeva Austro-Ugarske srpskoj državi". Dalje se kaže da se kod „političara u Srbiji pod „ujedinjenjem" na prvom mestu podrazumevalo ujedinjenje svih Srba". Jugoslovenstvo je u udžbeniku otvoreno prikazano kao maska za velikosrpstvo, iako u deceniji pred Prvi svetski rat ono to nije bilo, ili bar o tome nema pisanih istorijskih izvora. Tako je zajednička država u današnjim udžbenicima ovako objašnjena: „Smatralo se da je jedina mogućnost da se srpsko nacionalno pitanje reši u celosti – jugoslovenski program. Naime, buduća velika država bila bi država srpskog naroda (podvukla D.S) u kojoj bi on zajednički živeo sa Hrvatima i Slovencima"[7].

Iz daljeg teksta udžbenika, međutim, jasno je da čak ni ovaj koncept srpske Jugoslavije zasnovan na tvrdom hegemonizmu, nije koncept koji bi zadovoljio autore udžbenika. Iako im to nije posao, oni se i u osnovnoškolskom i u srednješkolskom udžbeniku otvoreno stavljaju na stranu jednog drugog rešenja, rešenja koje odgovara konceptu Velike Srbije. Radi istorijskog utemeljenja svog gledišta autori su u tekst udžbenika uneli jedan mit – mit o tome da je tajnim Londonskim ugovorom između sila Antante i Italije iz aprila 1915. godine Srbiji nuđena tzv. Velika Srbija koja bi, po tom mitu, trebalo da izađe na Jadransko more južno od Zadra. Iako toga u Londonskom ugovoru nema, taj mit povremeno se navodi u javnosti, najčešće kao narativ o propuštenoj šansi. Iako se ta interpretacija ne može naći ni u jednoj istoriografskoj studiji, ona je, uz nedvosmisleno prihvatanje i odobravanje od strane autora, ušla u tekst udžbenika. U udžbeniku za 4. gimnazije piše: „U drugoj godini svetskog sukoba ukazala se mogućnost ostvarenja srpskog ujedinjenja, formiranjem Velike Srbije, što se dovodi u vezu sa Londonskom ugovorom (….) Saveznici su nudili Srbiji Bosnu i Hercegovinu, Slavoniju, Srem, Bačku, Južnu Dalmaciju i severnu Albaniju"[8]. Posle kritika u javnosti, ocrtavanje Velike Srbije koja se u Londonskom ugovoru ni ne pominje, u novom užbeniku za 8. razred je ispušteno, ali se, ipak, sa žaljenjem, konstatuje: „Iako je Londonski ugovor predstavljao opasnost za jugoslovenski program, nudio je dobro rešenje za srpsko pitanje"[9](podvukla D.S), iako, ponavljam, u tom dokumentu nema pomena o srpskom pitanju, niti je ono bilo na dnevnom redu savezničkih pregovora 1915. godine.

Od posebnog značaja za reinterpretaciju jugoslovenske države jeste poslednji pasus te lekcije koji nosi naziv „Srbija u Jugoslaviji". U tom pasusu se prvo pojavljuje mit koji je veoma često bio upotrebljavan u osamdesetim godinama, po kom je Srbija „omogućila ostalim jugoslovenskim narodima da, formiranjem jugoslovenske države, napuste stranu poraženih i da se priključe pobednicima"[10]. Taj mit bio je izuzetno popularan pred raspad zajedničke države, jer je on govorio o veličini srpske žrtve za druge narode, žrtve koja im je čak omogućila i „moralno istorijsko iskupljenje". Te zasluge je trebalo, pretpostavlja se, da daju Srbiji odrešene ruke da jugoslovensku krizu osamdesetih reši u svoju korist, tako što bi narodima kojima je toliko učinila sada uskratila svoju blagonaklonost.

U daljem tekstu, ta se žrtva nedvosmisleno podvlači: „Srbija je u novu državu uložila sopstvenu državnost, tradiciju, za nju žrtvovala trećinu stanovništva (iako najpesimističniji pokazatelji govore o četvrtini stanovništva – prim. D.S), definisala i dipolomatski iznela jugoslovenski program i vojskom, na kraju rata, sačuvala jugoslovenski prostor od komadanja". I, na kraju, ponovo, još jednom, potvrda projekta srpske Jugoslavije i izneveravanje istorijske činjenice da je u Srbiji ideje jugoslovenstva i iskrenog zajedništva zaista bilo: „U Srbiji, ujedinjenje je doživljeno kao istorijski i dugo očekivani čin, jer je najzad okupio skoro sve Srbe pod jedan državni krov."[11] (podvučeno u originalu)

I u udžbeniku za 8. i u onom za 3. gimnazije ističe se da je Jugoslavija 1918. godine nastala kao „ustavna demokratska i parlamentarna monarhija" i ne ulazi se u probleme njenog unutrašnjeg uređenja, ni u masovne otpore unitarizmu i centralizmu. U pitanjma koja se nalaze uz lekciju u 8. razredu učenici se dovode i u priliku da postanu sudije prošlosti pa im se nudi ideja da se „razvije diskusija u razredu o eventualnm propustima i prednostima proglašenja nove zajedničke države za srpski narod", kao što im se postavlja i sugestivno pitanje: „Da li je ujedinjenje izvedeno kao potpuno zreo istorijski proces?"[12] Takav odnos prema nastanku Jugoslavije unosiće duboku konfuziju u razumevanje čitavog 20. veka u Srbiji i uklopiće se u mnogo puta pominjan mit o „izgubljenom 20. veku", čiji je cilj da se pokaže kako je srpski narod, zbog Jugoslavije i komunizma, koji su mu, po narativu tog mita, bili nametnuti, propustio poslednji vek. Pored toga što je ponižavajuće za jedan narod tvrditi da nije razumeo čitav jedan vek u kome je živeo, ta potreba da se sudi istoriji s kojom se pojedini autori ne slažu, deo je autoritarnog načina mišljenja koji odbacuje svaku pluralnost, a sebi daje pravo da naknadno sudi istorijskim akterima. Iako će ova mitologizacija prošlosti dodatno udaljiti Srbiju od sposobnosti da razume svoje mesto i da se racionalno suoči sa nedavnom prološću, na jedan paradokasalan način, obrnut od intencije autora, ovde izneto tumačenje nastanka Jugoslavije, može jasno ukazati razloge raspada zajedničke države. Ona se i jeste raspala u trenutku kad je varijanta srpske Jugoslavije u Srbiji prevladala druge opcije.

Ostaje problem da udžbenici nisu mesto za iznošenje današnjih političkih programa ili političkih koncepcija svojih autora, niti bi trebalo da budu mesto zloupotrebe prošlosti radi reformulisanja budućnosti. Iako na nenameran način otkriva uzroke raspada Jugoslavije, ovo tumačenje dodatno udaljava srpsku publiku od savladavanja prošlosti, jer umesto racionalizacije i znanja nudi novu ideologiju. To je ona ista ideologija koja je Srbiju i odvela u rat, čime udžbenici istorije ostaju, i posle 90-ih, važan faktor u začaranom krugu iz kojeg Srbija nije uspela da izađe.

Peščanik

Poglavlje iz zbornika Kultura sjećanja. Povijesni lomovi i svladavanje prošlosti. Disput Zagreb, 2007. Ova knjiga je prvi tom iz edicije koja tematizira sjećanja na prijelomne godine XX stoljeća u bivšoj Jugoslaviji – 1918, 1941, 1945, 1991.

[1] O tome opširnije u: D. Stojanović, "Udžbenici istorije kao ogledalo vremena", u: Ratništvo, patriotizam, patrijarhalnost, ur. V. Pešić, R. Roksandić, Beograd 1994, s.77-105.

[2] Milutin Perović, Istorija za 7. razred, Beograd 1992, s. 53.

[3] Opširnije u: D. Stojanović, nav. delo, s. 83-90.

[4] Nikola Gaćeša, Dušan Živković, Ljiljana Radović, Istorija za 8. razred, Beograd 1993, s. 49.

[5] Kosta Nikolić, Nikola Žutić, Momčilo Pavlović, Istorija za 3. razred gimnazije prirodno-matematičkog smera i 4. razred gimanzije opšteg i društveno-jezičkog smera, Beograd 2005.

[6] Suzana Rajić, Kosta Nikolić, Nebojša Jovanović, Istorija za 8. razred osnovne škole, Beograd 2005.

[7] Isto, s. 92.

[8] Kosta Nikolić, Nikola Žutić, Momčilo Pavlović, Zorica Špadijer, nav. delo, s. 106.

[9] Suzana Rajić, Kosta Nikolić, Nebojša Jovanović, Istorija za 8. razred osnovne škole, s. 93.

[10] Isto.

[11] Isto, s. 94.

[12] Isto.