Autor: Džefri D. Saks

Evropa je više puta odbacivala mir s Rusijom u trenucima kada je pregovaračko rješenje bilo dostupno, a ta su se odbijanja pokazala duboko samoporažavajućima.

Od 19. vijeka do danas, ruske bezbjednosne brige nisu tretirane kao legitimni interesi o kojima se treba pregovarati unutar šireg evropskog poretka, već kao moralni prestupi kojima se treba oduprijeti, koje  treba obuzdati ili poništiti.

Ovaj obrazac se nastavio u radikalno različitim ruskim režimima – carskom, sovjetskom i postsovjetskom – što sugeriše da problem ne leži prvenstveno u ruskoj ideologiji, već u trajnom odbijanju Evrope da prizna Rusiju kao legitimnog i ravnopravnog bezbjednosnog aktera.

Moj argument nije da je Rusija bila u potpunosti dobroćudna ili pouzdana. Radije tvrdim da je Evropa dosljedno primjenjivala dvostruke standarde u tumačenju bezbjednosti.

Evropa vlastitu upotrebu sile, izgradnju saveza i imperijalni ili postimperijalni uticaj tretira kao normalne i legitimne, dok uporedivo rusko ponašanje – posebno u blizini vlastitih granica – tumači kao inherentno destabilizirajuće i nevažeće.

Ova asimetrija suzila je diplomatski prostor, delegitimisala kompromis i učinila rat vjerovatnijim. Isto tako, ovaj samoporažavajući ciklus ostaje definišuća karakteristika evropsko-ruskih odnosa u 21. vijeku.

Ponavljajući neuspjeh kroz cijelu ovu istoriju bila je evropska nesposobnost – ili odbijanje – da razlikuje rusku agresiju od ruskog ponašanja usmjerenog na bezbjednost. U više razdoblja, akcije koje su se u Evropi tumačile kao dokaz inherentnog ruskog ekspanzionizma, iz perspektive Moskve, bile su pokušaji smanjenja ranjivosti u okruženju koje se doživljavalo kao sve neprijateljskije.

U međuvremenu, Evropa je dosljedno tumačila vlastitu izgradnju saveza, vojno raspoređivanje i institucionalno širenje kao dobroćudne i odbrambene, čak i kada su te mjere direktno smanjivale rusku stratešku dubinu.

Ta asimetrija leži u srži sigurnosne dileme koja je više puta eskalirala u sukob: odbrana jedne strane tretira se kao legitimna, dok se strah druge strane odbacuje kao paranoja ili loša namjera.

Zapadnu rusofobiju ne treba shvaćati prvenstveno kao emocionalno neprijateljstvo prema Rusima ili ruskoj kulturi. Umjesto toga, ona djeluje kao strukturna predrasuda ugrađena u evropsko sigurnosno razmišljanje: pretpostavka da je Rusija izuzetak od normalnih diplomatskih pravila.

Dok se pretpostavlja da druge velike sile imaju legitimne bezbjednosne interese koji se moraju uravnotežiti i kojima se mora udovoljiti, interesi Rusije smatraju se nelegitimnima, osim ako se ne dokaže suprotno.

Ova pretpostavka opstaje uprkos promjenama režima, ideologije i vođstva. Pretvara politička neslaganja u moralne apsolute i čini kompromis sumnjivim. Kao rezultat toga, rusofobija funkcionira manje kao osjećaj, a više kao sistemska deformacija – ono koje opetovano potkopava sigurnost same Europe.

Ovaj obrazac pratim kroz četiri glavna istorijska luka. Prvo, ispitujem 19. vijek, počevši od središnje uloge Rusije u Evropskom sporazumu nakon 1815. i njene kasnije transformacije u određenu prijetnju Evropi.

Krimski rat pojavljuje se kao temeljna trauma moderne rusofobije: rat po izboru koji su vodile Britanija i Francuska uprkos dostupnosti diplomatskog kompromisa, podstaknut moraliziranim neprijateljstvom Zapada i imperijalnom tjeskobom, a ne neizbježnom nužnošću.

Pogodinov memorandum iz 1853. o dvostrukim standardima Zapada, s poznatom marginalnom bilješkom cara Nikole I. – “Ovo je cijela poenta” – ne služi samo kao anegdota, već kao analitički ključ za evropske dvostruke standarde i razumljive strahove i ogorčenost Rusije.

Drugo, okrećem se revolucionarnim i međuratnim razdobljima, kada su Evropa i Sjedinjene Države prešle s rivalstva s Rusijom na direktno miješanje u unutrašnje poslove Rusije.

Detaljno ispitujem zapadne vojne intervencije tokom Ruskog građanskog rata, odbijanje integracije Sovjetskog Saveza u trajni sistem kolektivne bezbjednosti 1920-ih i 1930-ih, te katastrofalan neuspjeh u savezništvu protiv fašizma, posebno se oslanjajući na arhivski rad Majkla Džaber Karlija.

Rezultat nije bilo obuzdavanje sovjetske moći, već slom evropske sigurnosti i razaranje samog kontinenta u Drugom svjetskom ratu.

Treće, rani Hladni rat predstavljao je ono što je trebao biti odlučujući korektivni trenutak; no Evropa je ponovno odbacila mir kada se on mogao osigurati.

Iako je na Potsdamskoj konferenciji postignut sporazum o njemačkoj demilitarizaciji, Zapad je potom odustao. Sedam godina kasnije, Zapad je slično odbacio Staljinovu notu, koja je nudila ponovno ujedinjenje Njemačke na temelju neutralnosti.

Odbacivanje ponovnog ujedinjenja od strane [zapadnonjemačkog] kancelara [Konrada] Adenauera – uprkos jasnim dokazima da je ponuda [sovjetskog vođe Josifa] Staljina bila iskrena – učvrstilo je poslijeratnu podjelu Njemačke, učvrstilo blokovski sukob i zaključalo Europu u decenije militarizacije.

Konačno, analiziram razdoblje nakon Hladnog rata, kada je Evropi ponuđena najjasnija prilika da izbjegne ovaj destruktivni ciklus. Vizija [sovjetskog vođe Mihaila] Gorbačova o „Zajedničkom europskom domu“ i Pariška povelja artikulirali su sigurnosni poredak temeljen na uključivosti i nedjeljivosti.

Umjesto toga, Evropa je odabrala širenje NATO-a, institucionalnu asimetriju i sigurnosnu arhitekturu izgrađenu oko Rusije, a ne s njom. Taj izbor nije bio slučajan. Odražavao je angloameričku veliku strategiju – koju je najeksplicitnije artikulisao Zbigniew Brzezinski – koja je Evroaziju tretirala kao središnju arenu globalnog nadmetanja, a Rusiju kao silu koju treba spriječiti u konsolidaciji sigurnosti ili uticaja.

Posljedice ovog dugotrajnog obrasca prezira prema ruskim sigurnosnim problemima sada su vidljive s brutalnom jasnoćom. Rat u Ukrajini, slom kontrole nuklearnog naoružanja, energetski i industrijski šokovi u Evropi, nova trka u naoružanju u Evropi, politička fragmentacija EU i gubitak strateške autonomije Europe nisu aberacije.

To su kumulativni troškovi dva vijeka evropskog odbijanja da ozbiljno shvati sigurnosne probleme Rusije.

Moj je zaključak da mir s Rusijom ne zahtijeva naivno povjerenje. Zahtijeva priznanje da se trajna evropska sigurnost ne može izgraditi nijekanjem legitimnosti ruskih bezbjednosnih interesa.

Dok god Evropa ne napusti taj refleks, ostaće zarobljena u ciklusu odbacivanja mira kada je dostupan – i plaćanja sve veće cijene za to.

Porijeklo strukturne rusofobije

Ponavljani evropski neuspjeh u izgradnji mira s Rusijom nije prvenstveno proizvod [Vladimira] Putina, komunizma, pa čak ni ideologije dvadesetog vijeka. Mnogo je stariji – i strukturne je prirode. Evropa je više puta tretirala ruske sigurnosne probleme ne kao legitimne interese podložne pregovorima, već kao moralne prestupe.

U tom smislu, priča počinje s transformacijom Rusije u 19. vijeku od sugaranta evropske ravnoteže do određene prijetnje kontinentu.

Nakon poraza Napoleona 1815. godine, Rusija nije bila periferna za Evropu; bila je središnja. Rusija je podnijela odlučujući dio tereta u porazu Napoleona, a car je bio glavni arhitekt postnapoleonskog uređenja.

Evropski savez izgrađen je na implicitnoj tvrdnji: mir zahtijeva da velike sile prihvate jedna drugu kao legitimne učesnike i da rješavaju krize konsultacijama, a ne moraliziranom demonologijom.

Ipak, unutar jedne generacije, protivargument je dobio na snazi ​​u britanskoj i francuskoj političkoj kulturi: da Rusija nije normalna velika sila već civilizacijska opasnost – ona čiji se zahtjevi, čak i kada su lokalni i odbrambeni, trebaju tretirati kao inherentno ekspanzionistički i stoga neprihvatljivi.

Ta promjena je s izvanrednom jasnoćom zabilježena u dokumentu koji je Orlando Figes istakao u djelu Krimski rat: Istorija (2010.) kao dokument napisan na prekretnici između diplomatije i rata: memorandum Mihaila Pogodina caru Nikoli I. iz 1853.

Pogodin navodi epizode zapadne prisile i imperijalnog nasilja – daleka osvajanja i ratove po izboru – i upoređuje ih s evropskim ogorčenjem zbog ruskih postupaka u susjednim regijama:

„Francuska uzima Alžir od Turske, a gotovo svake godine Engleska anektira još jednu indijsku kneževinu: ništa od toga ne remeti ravnotežu snaga; ali kada Rusija okupira Moldaviju i Vlašku, makar i samo privremeno, to remeti ravnotežu snaga.“

Francuska okupira Rim i ostaje tamo nekoliko godina tokom mirnodopskog vremena: to nije ništa; ali Rusija samo razmišlja o okupaciji Carigrada, a mir u Evropi je ugrožen. Englezi objavljuju rat Kinezima, koji su ih, čini se, uvrijedili: niko nema pravo da interveniše; ali Rusija je dužna da tražiti dopuštenje od Evrope ako se svađa sa svojim susjedom.

Engleska prijeti Grčkoj da će podržati  lažne tvrdnje siromašnog Jevreja i spaliti joj flotu: to je zakonita radnja; ali Rusija zahtijeva ugovor kojim će zaštititi milione hršćana, a to se smatra jačanjem njenog položaja na Istoku na štetu ravnoteže snaga.

Pogodin zaključuje: „Od Zapada ne možemo očekivati ​​ništa osim slijepe mržnje i zlobe“, na što je Nikolaj na margini slavno napisao: „U tome je cijela poenta.“

Razgovor Pogodina i Nikolaja važan je jer uokviruje ponavljajuću patologiju koja se vraća u svakoj većoj epizodi koja slijedi. Evropa bi ponovno insistirala na univerzalnoj legitimnosti vlastitih sigurnosnih tvrdnji, dok bi ruske sigurnosne tvrdnje tretirala kao lažne ili sumnjive.

Ovakav stav stvara posebnu vrstu nestabilnosti: kompromis čini politički nelegitimnim u zapadnim prestonicama, uzrokujući kolaps diplomatije ne zato što je dogovor nemoguć, već zato što se priznavanje ruskih interesa tretira kao moralna pogreška.

Krimski rat je prva odlučujuća manifestacija ove dinamike. Dok je neposredna kriza uključivala pad Osmanskog Carstva i sporove oko vjerskih mjesta, dublje pitanje bilo je hoće li Rusiji biti dopušteno ds osigura priznat položaj u crnomorsko-balkanskoj sferi bez da se prema njoj postupa kao prema predatoru.

Savremene diplomatske rekonstrukcije naglašavaju da se krimska kriza razlikovala od ranijih „istočnih kriza“ jer su kooperativne navike Saveza već slabile, a britansko javno mnjenje okrenulo se prema ekstremnom antiruskom stavu koji je suzio prostor za rješavanje.

Ono što ovu epizodu čini toliko značajnom jeste činjenica da je pregovarački ishod bio moguć. Bečka nota trebala je pomiriti ruske probleme s osmanskim suverenitetom i očuvati mir. Međutim, propala je usred nepovjerenja i političkih podsticaja za eskalaciju.

Uslijedio je Krimski rat. Nije bio „nužan“ u strogom strateškom smislu; učinjen je vjerovatnim jer je britanski i francuski kompromis s Rusijom postao politički toksičan.

Posljedice su bile samoporažavajuće za Evropu: ogromne žrtve, nedostatak trajne sigurnosne arhitekture i učvršćivanje ideološkog refleksa koji je Rusiju tretirao kao izuzetak od normalnog pregovaranja velikih sila.

Drugim riječima, Evropa nije postigla sigurnost odbacivanjem ruskih sigurnosnih problema. Umjesto toga, stvorila je duži ciklus neprijateljstva koji je kasnije otežao upravljanje krizama.

Zapadna vojna kampanja protiv boljševizma

Ovaj ciklus nastavio se i u revolucionarnom raspadu 1917. Kada se promijenio tip ruskog režima, Zapad nije prešao s rivalstva na neutralnost; umjesto toga, krenuo je prema aktivnoj intervenciji, tretirajući postojanje suverene ruske države izvan zapadnog tutorstva kao nepodnošljivo.

Boljševička revolucija i kasniji građanski rat stvorili su složen sukob u kojem su učestvovali crveni, bijeli, nacionalistički pokreti i strane vojske. Ključno je da zapadne sile nisu samo “gledale” ishod.

Vojno su intervenisali u Rusiji na ogromnim prostorima – sjevernoj Rusiji, prilazima Baltiku, Crnom moru, Sibiru i Dalekom istoku – pod opravdanjima koja su se brzo prebacila s ratne logistike na promjenu režima.

Može se priznati standardno „službeno“ obrazloženje za početnu intervenciju: strah da će ratne zalihe pasti u njemačke ruke nakon izlaska Rusije iz Prvog svjetskog rata i želja za ponovnim otvaranjem Istočnog fronta.

Ipak, nakon što se Njemačka predala u novembru 1918., intervencija nije prestala; mutirala je. Ova transformacija objašnjava zašto je ova epizoda toliko važna: otkriva spremnost, čak i usred razaranja Prvog svjetskog rata, da se upotrijebi sila kako bi se oblikovala unutrašnja politička budućnost Rusije.

Knjiga Dejvida Foglesonga pod nazivom America's Secret War against Bolshevism (Amerika's Secret War protiv Bolshevizma ) (1995.) – koju je objavio UNC Press i koja je još uvijek standardna naučna referenca za američku politiku – to precizno opisuje. Foglesong američku intervenciju ne prikazuje kao zbunjujuću sporednu predstavu, već kao kontinuirani napor usmjeren na sprječavanje boljševizma da konsoliduje vlast.

Nedavna visokokvalitetna narativna istorija dodatno je vratila ovu epizodu u javnost; posebno, Ana Reid u romanu “Mali gadni rat ” (2024.) opisuje zapadnu intervenciju kao loše izvedenu, ali namjeran pokušaj preokreta Boljševičke revolucije iz 1917.

Sam geografski opseg je poučan, jer potkopava kasnije zapadne tvrdnje da su ruski strahovi bili samo paranoja. Savezničke snage su se iskrcale u Arhangelsku i Murmansku kako bi djelovale u sjevernoj Rusiji; u Sibir su ušle preko Vladivostoka i duž željezničkih koridora; japanske snage su se masovno rasporedile na Dalekom istoku; a na jugu su se iskrcavale i operisale oko Odese i Sevastopolja.

Čak i osnovni pregled datuma i područja intervencije – od novembra 1917. do ranih 1920-ih – pokazuje upornost strane prisutnosti i veličinu njenog dosega.

Niti je to bio samo „savjet“ ili simbolična prisutnost. Zapadne snage su opskrbljivale, naoružavale i u nekim slučajevima efikasno nadzirale bijele formacije. Intervencionističke sile su se uplele u moralnu i političku ružnoću bijele politike, uključujući reakcionarne programe i nasilne zločine.

Ova stvarnost čini epizodu posebno nagrizajućom za zapadne moralne narative: Zapad se nije samo protivio boljševizmu; često je to činio slažući se sa snagama čija su brutalnost i ratni ciljevi bili u nelagodnom skladu s kasnijim zapadnim tvrdnjama o liberalnoj legitimnosti.

Iz perspektive Moskve, ova intervencija potvrdila je upozorenje koje je Pogodin dao decenijama ranije: Evropa i Sjedinjene Države bile su spremne upotrijebiti silu kako bi utvrdile hoće li Rusiji biti dopušteno postojanje kao autonomne sile.

Ova epizoda postala je temeljna za sovjetsko sjećanje, učvršćujući uvjerenje da su zapadne sile pokušale zadaviti revoluciju u kolijevci. Pokazala je da zapadna moralna retorika o miru i redu može besprijekorno koegzistirati s prisilnim kampanjama kada je ruski suverenitet bio u pitanju.

Intervencija je takođe proizvela odlučujuću posljedicu drugog reda. Ulaskom u ruski građanski rat, Zapad je nenamjerno ojačao boljševičku legitimnost na domaćem terenu.

Prisutnost stranih vojski i bijelih snaga koje su podržavale strane zemlje omogućila je boljševicima da tvrde da brane rusku neovisnost od carskog okruženja.

Istorijski zapisi dosljedno bilježe koliko su boljševici efikasno iskorištavali savezničku prisutnost za propagandu i legitimnost. Drugim riječima, pokušaj “sloma” boljševizma pomogao je da se učvrsti upravo onaj režim koji se nastojao uništiti.

Ova dinamika otkriva precizan ciklus istorije: rusofobija se pokazuje strateški kontraproduktivnom za Evropu. Ona tjera zapadne sile prema prisilnim politikama koje ne rješavaju izazov, već ga pogoršavaju. Ona stvara rusko nezadovoljstvo i sigurnosne strahove koje će kasniji zapadni čelnici odbaciti kao iracionalnu paranoju.

Nadalje, sužava budući diplomatski prostor učeći Rusiju – bez obzira na njezin režim – da zapadna obećanja o nagodbi mogu biti neiskrena.

Početkom 1920-ih, kako su se strane snage povlačile i sovjetska država konsolidovala, Evropa je već donijela dva sudbonosna izbora koja će odjeknuti sljedeće stoljeće.

Prvo, pomogla je u njegovanju političke kulture koja je pretvorila upravljive sporove – poput krimske krize – u velike ratove odbijajući tretirati ruske interese kao legitimne.

Drugo, vojnom intervencijom pokazala je spremnost na upotrebu sile ne samo za suprotstavljanje ruskoj ekspanziji, već i za oblikovanje ruskog suvereniteta i izbora režima.

Ti izbori nisu stabilizovali Evropu; naprotiv, posijali su sjeme za kasnije katastrofe: međuratni slom kolektivne sigurnosti, trajnu militarizaciju Hladnog rata i povratak eskalaciji nakon Hladnog rata.

Kolektivna sigurnost i izbor protiv Rusije

Do sredine 1920-ih, Evropa se suočila s Rusijom koja je preživjela svaki pokušaj da bude uništena – revoluciju, građanski rat, glad i direktnu stranu vojnu intervenciju.

Sovjetska država koja je nastala bila je siromašna, traumatizovana i duboko sumnjičava – ali i nepogrešivo suverena. Upravo u tom trenutku, Evropa se suočila s izborom koji će se ponavljati više puta: hoće li ovu Rusiju tretirati kao legitimnog sigurnosnog aktera čiji se interesi moraju uključiti u evropski poredak ili kao stalnog autsajdera čije se brige mogu ignorisati, odgoditi ili nadjačati. Evropa je odabrala ovo drugo, a troškovi su se pokazali ogromnim.

Nasljeđe savezničkih intervencija tokom Ruskog građanskog rata bacilo je dugu sjenku na svu kasniju diplomatiju. Iz moskovske perspektive, Evropa se nije samo protivila boljševičkoj ideologiji; pokušala je silom odlučiti o unutrašnjoj političkoj budućnosti Rusije.

Ovo iskustvo je bilo od velike važnosti. Oblikovalo je sovjetske pretpostavke o zapadnim namjerama i stvorilo dubok skepticizam prema zapadnim garancijama. Umjesto da prizna ovu istoriju i traži pomirenje, evropska diplomatija se često ponašala kao da je sovjetsko nepovjerenje iracionalno – obrazac koji će se nastaviti i tokom Hladnog rata i nakon njega.

Tokom 1920-ih, Evropa je oscilirala između taktičkog angažmana i strateškog isključenja. Ugovori poput Rapalskog (1922.) pokazali su da Njemačka, koja je i sama bila izopštenica nakon Versaja, može pragmatično sarađivati ​​sa Sovjetskom Rusijom. Pa ipak, za Britaniju i Francusku, angažman s Moskvom ostao je privremen i instrumentalan.

SSSR je tolerisan kada je služio britanskim i francuskim interesima, a marginalizovan kada to nije činio. Nije uložen ozbiljan napor da se Rusija integriše u trajnu evropsku bezbjednosnu arhitekturu kao ravnopravan subjekt.

Ta se ambivalentnost učvrstila u nešto daleko opasnije i samodestruktivnije u 1930-ima. Dok je uspon Hitlera predstavljao egzistencijalnu prijetnju Evropi, vodeće sile kontinenta više su puta tretirale boljševizam kao veću opasnost. To nije bilo samo retoričko; oblikovalo je konkretne političke izbore – savezništva su propuštena, jemstva odgođena, a odvraćanje potkopano.

Važno je naglasiti da ovo nije bio samo angloamerički neuspjeh, niti priča u kojoj je Evropa pasivno bila ponesena ideološkim strujama. Evropske vlade su iskoristile svoju moć, i to odlučno – i katastrofalno.

Francuska, Velika Britanija i Poljska više su puta donosile strateške odluke koje su isključivale Sovjetski Savez iz evropskih sigurnosnih aranžmana, čak i kada bi sovjetsko  učešće ojačalo odvraćanje Hitlerove Njemačke. Francuski su čelnici preferirali sistem bilateralnih jemstava u istočnoj Evropi koji je očuvao francuski uticaj, ali izbjegavao sigurnosnu integraciju s Moskvom.

Poljska je, uz prećutnu podršku Londona i Pariza, odbila tranzitna prava sovjetskim snagama čak i za odbranu Čehoslovačke, dajući prednost strahu od sovjetske prisutnosti nad neposrednom opasnošću od njemačke agresije. To nisu bile male odluke.

Odražavale su evropsku sklonost upravljanju hitlerovskim revizionizmom umjesto uključivanja sovjetske moći te reskiranju nacističke ekspanzije umjesto legitimiziranja Rusije kao sigurnosnog partnera. U tom smislu, Evropa nije samo propustila izgraditi kolektivnu sigurnost s Rusijom; aktivno je odabrala alternativnu sigurnosnu logiku koja je isključivala Rusiju i na kraju se urušila pod vlastitim protivrječjima.

Ovdje je arhivski rad Michaela Jabare Carleyja odlučujući. Njegovo naučno istraživanje pokazuje da je Sovjetski Savez, posebno pod vodstvom komesara vanjskih poslova Maksima Litvinova, ulagao trajne, eksplicitne i dobro dokumentovane napore u izgradnji sistema kolektivne sigurnosti protiv nacističke Njemačke.

To nisu bili nejasni gestovi. Uključivali su predloge za ugovore o uzajamnoj pomoći, vojnu koordinaciju i eksplicitna jemstva za države poput Čehoslovačke. Carley pokazuje da je sovjetski ulazak u Ligu naroda 1934. bio popraćen istinskim ruskim pokušajima operacionalizacije kolektivnog odvraćanja, a ne samo traženjem legitimnosti.

Međutim, ti su se napori sudarili sa zapadnom ideološkom hijerarhijom u kojoj je antikomunizam nadjačavao antifašizam. U Londonu i Parizu političke elite bojale su se da bi savez s Moskvom legitimisao boljševizam na domaćem i međunarodnom planu.

Kako Carley dokumentuje, britanski i francuski kreatori politike više su puta manje brinuli o Hitlerovim prijetnjama nego o političkim posljedicama saradnje sa SSSR-om. Sovjetski Savez nije se tretirao kao nužan partner protiv zajedničke prijetnje, već kao obaveza čije bi uključivanje „kontaminiralo“ evropsku politiku.

Ova hijerarhija imala je duboke strateške posljedice. Politika popuštanja Njemačkoj nije bila samo pogrešno tumačenje Hitlera; bila je proizvod svjetonazora koji je nacistički revizionizam tretirao kao potencijalno upravljiv, dok je sovjetsku moć tretirao kao inherentno subverzivnu.

Poljsko odbijanje da dopusti sovjetskim trupama tranzitna prava za obranu Čehoslovačke – održavana uz prešutnu podršku Zapada – je simbolično. Evropske države su preferirale rizik njemačke agresije nego sigurnost sovjetskog učešća, čak i kada je sovjetsko učešće bilo izričito odbrambeno.

Kulminacija ovog neuspjeha dogodila se 1939. godine. Anglo-francuski pregovori sa Sovjetskim Savezom u Moskvi nisu sabotirani sovjetskom dvoličnošću, suprotno kasnijoj mitologiji. Propali su jer Britanija i Francuska nisu bile voljne preuzeti obaveze ili priznati SSSR kao ravnopravnog vojnog partnera.

Karlijeva rekonstrukcija pokazuje da su zapadne delegacije u Moskvu stigle bez ovlašćenja za pregovore, bez hitnosti i bez političke podrške za sklapanje pravog saveza. Kada su Sovjeti više puta postavljali ključno pitanje svakog saveza – Jeste li spremni djelovati? – odgovor je u praksi bio ne.

Pakt Molotov-Ribentrop koji je uslijedio od tada se koristi kao retroaktivno opravdanje za nepovjerenje Zapada. Carleyjev rad obrće tu logiku. Pakt nije bio uzrok evropskog neuspjeha; bio je posljedica.

Pojavila se nakon godina odbijanja Zapada da izgradi kolektivnu sigurnost s Rusijom. Bila je to brutalna, cinična i tragična odluka – ali donesena u kontekstu u kojem su Britanija, Francuska i Poljska već odbacile mir s Rusijom u jedinom obliku koji je mogao zaustaviti Hitlera.

Rezultat je bio katastrofalan. Evropa je platila cijenu ne samo u krvi i uništenju, već i u gubitku moći. Rat koji Evropa nije uspjela spriječiti uništio je njenu moć, iscrpio njezina društva i sveo kontinent na glavno bojno polje suparništva supersila.

Još jednom, odbijanje mira s Rusijom nije donijelo sigurnost; proizvelo je daleko gori rat pod daleko gorim uslovima.

Moglo bi se očekivati ​​da će sami razmjeri ove katastrofe natjerati Evropu da preispita svoj pristup Rusiji nakon 1945. Nije se to dogodilo.

Od Potsdama do NATO-a: Arhitektura isključenosti

Neposredne poslijeratne godine obilježio je brz prelaz iz savezništva u sukob. Čak i prije nego što se Njemačka predala, Čerčil je šokantno uputio britanske ratne planere da razmotre neposredni sukob sa Sovjetskim Savezom.

„Operacija Nezamislivo“, osmišljena 1945., predviđala je korištenje angloameričke moći – pa čak i naoružavanje njemačkih jedinica – kako bi se Rusiji nametnula zapadna volja 1945. ili ubrzo nakon toga.

Iako je plan smatran vojno nerealnim i na kraju je odbačen, samo njegovo postojanje otkriva koliko je duboko ukorijenjena bila pretpostavka da je ruska moć nelegitimna i da se po potrebi mora ograničiti silom.

Zapadna diplomatija sa Sovjetskim Savezom slično je propala. Evropa je trebala priznati da je Sovjetski Savez podnio najveći teret poraza Hitlera – ponijevši 27 miliona žrtava – i da su ruske sigurnosne zabrinutosti u vezi s njemačkim naoružavanjem bile sasvim stvarne.

Evropa je trebala internalizirati lekciju da trajni mir zahtijeva eksplicitno rješavanje ključnih sigurnosnih problema Rusije, prije svega sprječavanje remilitarizirane Njemačke koja bi ponovno mogla ugroziti istočne ravnice Europe.

U formalnom diplomatskom smislu, ta je lekcija isprva prihvaćena. Na Jalti i, odlučnije, u Potsdamu ljeta 1945., pobjednički Saveznici su postigli jasan konsenzus o osnovnim načelima koja su upravljala poslijeratnom Njemačkom: demilitarizacija, denacifikacija, demokratizacija, dekartelizacija i reparacije.

Njemačka se trebala tretirati kao jedinstvena ekonomska jedinica; njene oružane snage trebale su biti raspuštene; a njena buduća politička orijentacija trebala se odrediti bez ponovnog naoružavanja ili savezničkih obveza.

Za Sovjetski Savez, ta načela nisu bila apstraktna; bila su egzistencijalna. Njemačka je dva puta u trideset godina napala Rusiju, nanoseći razaranja u razmjerima bez premca u evropskoj istoriji.

Sovjetski gubici u Drugom svjetskom ratu dali su Moskvi sigurnosnu perspektivu koju nije moguće razumjeti bez priznavanja te traume. Neutralnost i trajna demilitarizacija Njemačke nisu bili pregovarački aduti; sa sovjetskog gledišta, to su bili minimalni uslovi za stabilan poslijeratni poredak.

Na Potsdamskoj konferenciji u julu 1945. te su zabrinutosti formalno priznate. Saveznici su se složili da Njemačkoj neće biti dopušteno ponovno uspostaviti vojnu moć. Jezik konferencije bio je eksplicitan: Njemačku je trebalo spriječiti da “ikada više prijeti svojim susjedima ili miru u svijetu”.

Sovjetski Savez je prihvatio privremenu podjelu Njemačke na okupacione zone upravo zato što je ta podjela bila uokvirena kao administrativna nužnost, a ne trajno geopolitičko rješenje.

Ipak, gotovo odmah, zapadne sile su počele reinterpretirati – a zatim tiho ukidati – te obveze. Do promjene je došlo jer su se promijenili strateški prioriteti SAD-a i Velike Britanije. Kao što Melvyn Leffler pokazuje u knjizi Premoć moći (1992.), američki planeri su brzo počeli smatrati njemački ekonomski oporavak i političko usklađivanje sa Zapadom važnijima od održavanja demilitarizovane Njemačke prihvatljive Moskvi.

Sovjetski Savez, nekada nezamjenjiv saveznik, preoblikovan je u potencijalnog protivnika čiji je uticaj u Evropi trebalo obuzdati.

Ovo preusmjeravanje prethodilo je bilo kakvoj formalnoj vojnoj krizi Hladnog rata. Mnogo prije berlinske blokade, zapadna politika počela je konsolidovati zapadne zone ekonomski i politički. Stvaranje Bizone 1947., a zatim i Trizone, direktno je protivrječilo Potsdamskom načelu da će se Njemačka tretirati kao jedinstvena ekonomska jedinica.

Uvođenje zasebne valute u zapadnim zonama 1948. nije bila tehnička prilagodba; bio je to odlučan politički čin koji je njemačku podjelu učinio funkcionalno nepovratnom. Iz perspektive Moskve, ovi koraci bili su jednostrane revizije poslijeratnog sporazuma.

Sovjetski odgovor – blokada Berlina – često je prikazivan kao početni udarac agresije Hladnog rata. Ipak, u kontekstu, čini se manje kao pokušaj zauzimanja Zapadnog Berlina, a više kao napor da se prisili na povratak vladavini četiriju sila i spriječi konsolidacija zasebne zapadnonjemačke države.

Bez obzira na to prosuđuje li se blokada s gledišta drugih, njena logika bila je ukorijenjena u strahu da Zapad bez pregovora ukida Potsdamski okvir. Iako je vazdušni most riješio neposrednu krizu, nije se pozabavio temeljnim problemom: napuštanjem ujedinjene, demilitarizovane Njemačke.

Odlučujući prekid dogodio se izbijanjem Korejskog rata 1950. godine. Sukob je u Vašingtonu protumačen ne kao regionalni rat sa specifičnim uzrocima, već kao dokaz monolitne globalne komunističke ofanzive. Ovo redukcionističko tumačenje imalo je duboke posljedice za Evropu.

To je pružilo snažno političko opravdanje za ponovno naoružavanje Zapadne Njemačke – nešto što je bilo izričito isključeno samo nekoliko godina ranije. Logika je sada bila jasno definisana: bez njemačkog vojnog učešća, Zapadna Europa se ne bi mogla braniti.

Ovaj trenutak bio je prekretnica. Remilitarizacija Zapadne Njemačke nije bila prisiljena sovjetskim djelovanjem u Evropi; to je bio strateški izbor koji su donijele Sjedinjene Države i njihovi saveznici kao odgovor na globalizovani okvir Hladnog rata koji su SAD izgradile.

Britanija i Francuska, uprkos dubokim istorijskim strahovima zbog njemačke moći, popustile su pod američkim pritiskom. Kada je predložena Evropska odbrambena zajednica – sredstvo kontrole njemačkog naoružavanja – propala, usvojeno rješenje bilo je još značajnije: pristupanje Zapadne Njemačke NATO-u 1955. godine.

Iz sovjetske perspektive, to je predstavljalo konačni slom Potsdamskog sporazuma. Njemačka više nije bila neutralna. Više nije bila demilitarizovana. Sada je bila dio vojnog saveza eksplicitno usmjerenog protiv SSSR-a.

To je bio upravo ishod koji su sovjetski čelnici nastojali spriječiti od 1945., a koji je Potsdamski sporazum trebao spriječiti.

Bitno je naglasiti slijed, jer se često krivo shvaća ili invertira. Podjela i remilitarizacija Njemačke nisu bile rezultat ruskih akcija. Do trenutka kada je Staljin 1952. godine ponudio ponovno ujedinjenje Njemačke na temelju neutralnosti, zapadne sile su već postavile Njemačku na put prema integraciji u savez i ponovnog naoružavanja.

Staljinova nota nije bila pokušaj da se sruši neutralna Njemačka; bio je to ozbiljan, dokumentovan i na kraju odbačen pokušaj preokretanja procesa koji je već bio u toku.

Posmatrano u tom svjetlu, rano hladnoratovsko rješenje ne čini se neizbježnim odgovorom na sovjetsku nepopustljivost, već još jednim primjerom u kojem su Evropa i SAD odlučili podrediti ruske sigurnosne probleme arhitekturi NATO saveza.

Njemačka neutralnost nije odbačena zato što je bila neizvediva; odbačena je jer je bila u sukobu sa zapadnom strateškom vizijom koja je davala prioritet koheziji bloka i američkom vođstvu nad inkluzivnim evropskim bezbjednosnim poretkom.

Cijena ovog izbora bila je ogromna i trajna. Podjela Njemačke postala je središnja crta rasjeda Hladnog rata. Evropa je bila trajno militarizovana, a nuklearno oružje raspoređeno je diljem kontinenta.

Evropska sigurnost eksternalizirana je Vašingtonu, sa svom zavisnošću i gubitkom strateške autonomije koji je to podrazumijevalo. Nadalje, sovjetsko uvjerenje da će Zapad reinterpretirati sporazume kada mu to bude odgovaralo još je jednom ojačano.

Ovaj kontekst je neophodan za razumijevanje Staljinove note iz 1952. Nije to bio „grom iz vedra neba“, niti ciničan manevar odvojen od prethodne istorije. Bio je to hitan odgovor na poslijeratni dogovor koji je već bio narušen – još jedan pokušaj, kao i mnogi prije i poslije, da se osigura mir neutralnošću, samo da bi Zapad tu ponudu odbio.

1952.: Odbacivanje ponovnog ujedinjenja Njemačke

Vrijedi detaljnije analizirarti Staljinovu notu. Staljinov poziv na ponovno ujedinjenje i neutralnu Njemačku nije bio ni dvosmislen, ni neodlučan, ni neiskren. Kao što je Rolf Steininger uvjerljivo pokazao u djelu Njemačko pitanje: Staljinova nota iz 1952. i problem ponovnog ujedinjenja (1990.), Staljin je predložio ponovno ujedinjenje Njemačke pod uslovima trajne neutralnosti, slobodnih izbora, povlačenja okupacijskih snaga i mirovnog sporazuma koji jamče velike sile.

To nije bila propagandna gesta; bila je to strateška ponuda utemeljena na istinskom sovjetskom strahu od njemačkog naoružavanja i širenja NATO-a.

Steiningerovo arhivsko istraživanje pogubno je za standardnu ​​zapadnjačku naraciju. Posebno je odlučujući tajni memorandum Sir Ivonea Kirkpatricka iz 1955., u kojem izvještava o priznanju njemačkog ambasadora da je kancelar Adenauer znao da je Staljinova nota autentična. Adenauer ju je odbacio, uprkos tome.

Nije se bojao sovjetske zle namjere, već njemačke demokratiije. Brinuo se da bi buduća njemačka vlada mogla odabrati neutralnost i pomirenje s Moskvom, potkopavajući integraciju Zapadne Njemačke u zapadni blok.

U biti, mir i ponovno ujedinjenje Zapad je odbacio ne zato što su bili nemogući, već zato što su bili politički nezgodni za zapadni savez. Budući da je neutralnost prijetila novonastaloj arhitekturi NATO-a, morala je biti odbačena kao „zamka“.

Evropske elite nisu bile samo prisiljene na atlantsko savezništvo; one su ga aktivno prihvatile. Odbacivanje njemačke neutralnosti od strane kancelara Adenauera nije bio izolovan čin poštovanja prema Vašingtonu, već je odražavao širi konsenzus među zapadnoeuropskim elitama koje su preferirale američko tutorsko vođstvo u odnosu na stratešku autonomiju i ujedinjenu Evropu.

Neutralnost je prijetila ne samo NATO-ovoj arhitekturi već i poslijeratnom političkom poretku u kojem su te elite crpile sigurnost, legitimnost i ekonomsku obnovu kroz američko vođstvo. Neutralna Njemačka bi zahtijevala od evropskih država da direktno pregovaraju s Moskvom kao ravnopravni učesnici, umjesto da djeluju unutar okvira pod vođstvom SAD-a koji bi ih izolovao od takvog angažmana.

U tom smislu, evropsko odbacivanje neutralnosti bilo je i odbacivanje odgovornosti: atlantizam je nudio sigurnost bez tereta diplomatske koegzistencije s Rusijom, čak i po cijenu trajne podjele Evrope i militarizacije kontinenta.

U martu 1954. Sovjetski Savez je podnio zahtjev za pridruživanje NATO-u, tvrdeći da bi NATO time postao institucija za evropsku kolektivnu sigurnost. SAD i njihovi saveznici odmah su odbili zahtjev uz obrazloženje da bi to oslabilo savez i spriječilo njemačko pridruživanje NATO-u.

SAD i njihovi saveznici, uključujući i samu Zapadnu Njemačku, još su jednom odbacili ideju neutralne, demilitarizovane Njemačke i evropskog sigurnosnog sistema izgrađenog na kolektivnoj sigurnosti, a ne na vojnim blokovima.

Austrijski državni ugovor iz 1955. dodatno je razotkrio cinizam ove logike. Austrija je prihvatila neutralnost, sovjetske trupe su se povukle, a zemlja je postala stabilna i prosperitetna. Predviđene geopolitičke „domine“ nisu pale. Austrijski model pokazuje da se ono što je tamo postignuto moglo postići i u Njemačkoj, potencijalno okončavajući Hladni rat decenijama ranije.

Razlika između Austrije i Njemačke nije bila u izvodljivosti, već u strateškim preferencijama. Evropa je prihvatila neutralnost u Austriji, gdje nije ugrozila hegemonijski poredak predvođen SAD-om, ali ju je odbacila u Njemačkoj, gdje jest.

Posljedice tih odluka bile su goleme i trajne. Njemačka je ostala podijeljena gotovo četiri decenije. Kontinent je bio militarizovan duž rasjeda koji je prolazio kroz njegovo središte, a nuklearno oružje raspoređeno je po cijelom evropskom tlu.

Evropska sigurnost postala je zavisna od američke moći i američkih strateških prioriteta, što je kontinent ponovo učinilo primarnim poprištem sukoba velikih sila.

Do 1955. godine obrazac je bio čvrsto uspostavljen. Evropa bi prihvatila mir s Rusijom samo kada bi se besprijekorno uskladila sa zapadnom strateškom arhitekturom koju su predvodile SAD. Kada je mir zahtijevao istinsko prilagođavanje ruskim sigurnosnim interesima – njemačku neutralnost, nesvrstanost, demilitarizaciju ili zajednička jemstva – sistemski je odbijan. Posljedice tog odbijanja odvijale bi se tokom sljedećih decenija.

30 godina odbijanja ruskih sigurnosnih zabrinutosti

Ako je ikada postojao trenutak kada je Evropa mogla odlučno prekinuti svoju dugu tradiciju odbacivanja mira s Rusijom, to je bio kraj Hladnog rata. Za razliku od 1815., 1919. ili 1945., ovo nije bio trenutak nametnut samo vojnim porazom; bio je to trenutak oblikovan izborom.

Sovjetski Savez nije se raspao pod kišom artiljerijske vatre; povukao se i jednostrano razoružao. Pod Mihailom Gorbačovom, Sovjetski Savez se odrekao sile kao organizacijskog načela evropskog poretka.

I Sovjetski Savez, a potom i Rusija pod Borisom Jeljcinom, prihvatili su gubitak vojne kontrole nad srednjom i istočnom Evropom te predložili novi sigurnosni okvir temeljen na uključivosti, a ne na konkurentskim blokovima. Ono što je uslijedilo nije bio neuspjeh ruske mašte, već neuspjeh Evrope i atlantskog sistema predvođenog SAD-om da tu ponudu shvate ozbiljno.

Gorbačovljev koncept „Zajedničkog evropskog doma“ nije bio puki retorički ukras. Bila je to strateška doktrina utemeljena na spoznaji da je nuklearno oružje učinilo tradicionalnu politiku ravnoteže snaga samoubilačkom.

Gorbačov je zamišljao Evropu u kojoj je sigurnost nedjeljiva, gdje nijedna država ne poboljšava svoju sigurnost na štetu druge i gdje bi strukture saveza iz Hladnog rata postupno ustupile mjesto panevropskom okviru.

Njegov govor Savjetu Evrope 1989. u Strazburu eksplicitno je izrazio tu viziju, naglašavajući saradnju, međusobna jemstva sigurnosti i napuštanje sile kao političkog instrumenta. Pariška povelja za novu Evropu, potpisana u novembru 1990., kodifikovala je ta načela, obavezavši Evropu na demokratiju, ljudska prava i novo doba kooperativne sigurnosti.

U tom trenutku, Evropa se suočila s temeljnim izborom. Mogla je ozbiljno shvatiti te obveze i izgraditi sigurnosnu arhitekturu usredotočenu na OESS [Organizaciju za sigurnost i saradnju u Evropi], u kojoj je Rusija bila ravnopravni učesnik – jemac mira, a ne objekt ograničavanja.

Alternativno, mogla bi očuvati institucionalnu hijerarhiju Hladnog rata, a istovremeno retorički prihvatiti posthladnoratovske ideale. Evropa je odabrala ovo drugo.

NATO se nije raspustio, transformisao u politički forum niti se podredio paneuropskoj sigurnosnoj instituciji. Naprotiv, proširio se. Javno ponuđena logika bila je odbrambena: proširenje NATO-a stabilizovalo bi Istočnu Europu, učvrstilo demokratiju i spriječilo sigurnosni vakuum.

Ipak, ovo objašnjenje ignorisalo je ključnu činjenicu koju je Rusija više puta izrekla, a koju su zapadni kreatori politike privatno priznali: širenje NATO-a direktno je impliciralo ključne sigurnosne probleme Rusije – ne apstraktno, već geografski, istorijski i psihološki.

Kontroverza oko jemstava koje su dali SAD i Njemačka tokom pregovora o ponovnom ujedinjenju Njemačke ilustruje dublji problem. Zapadni čelnici su kasnije insistirali da nisu data nikakva pravno obvezujuća obećanja u vezi sa širenjem NATO-a jer nijedan sporazum nije bio kodifikovan u pisanom obliku.

Međutim, diplomatija ne djeluje samo kroz potpisane ugovore, već i kroz očekivanja, razumijevanja i dobru vjeru. Deklasificirani dokumenti i savremeni izvještaji potvrđuju da je sovjetskim čelnicima više puta rečeno da se NATO neće kretati na istok izvan Njemačke. Ta su uvjeravanja oblikovala sovjetski pristanak na ponovno ujedinjenje Njemačke – ustupak od golemog strateškog značaja.

Kad se NATO proširio bez obzira na to, isprva na zahtjev SAD, Rusija to nije doživjela kao tehničko-pravno prilagođavanje, već kao duboku izdaju sporazuma koji je olakšao ponovno ujedinjenje Njemačke.

S vremenom su evropske vlade sve više internalizirale širenje NATO-a kao evropski projekt, a ne samo američki. Ponovno ujedinjenje Njemačke unutar NATO-a postalo je predložak, a ne izuzetak.

Proširenje EU i proširenje NATO-a išli su paralelno, međusobno se pojačavajući i istiskujući alternativne sigurnosne aranžmane poput neutralnosti ili nesvrstanosti. Čak je i Njemačka, sa svojom tradicijom istočne politike i produbljivanjem ekonomskih veza s Rusijom, progresivno podređivala svoje politike favoriziranja prilagođavanju logici saveza.

Evropski čelnici su širenje uokvirili kao moralni imperativ, a ne kao strateški izbor, čime su ga izolovali od nadzora i učinili ruske prigovore nelegitimnim. Time se Evropa odrekla velikog dijela svoje sposobnosti da djeluje kao nezavisni bezbjednosni akter, još čvršće vežući svoju sudbinu za atlantsku strategiju koja je širenju davala prednost nad stabilnošću.

Tu evropski neuspjeh postaje najočitiji. Umjesto da priznaju da je širenje NATO-a protivrječilo logici nedjeljive sigurnosti artikulisane u Pariškoj povelji, evropski čelnici su ruske prigovore tretirali kao nelegitimne – kao ostatke imperijalne nostalgije, a ne kao izraze istinske sigurnosne tjeskobe.

Rusija je pozvana na konsultacije, ali ne i na donošenje odluka. Osnivački akt NATO-a i Rusije iz 1997. institucionalizirao je tu asimetriju: dijalog bez ruskog veta, partnerstvo bez ruskog pariteta. Arhitektura evropske sigurnosti gradila se oko Rusije i uprkos Rusiji, a ne s Rusijom.

Džordž Kenanovo upozorenje iz 1997. da će širenje NATO-a biti „sudbonosna pogreška“ s izvanrednom jasnoćom je uhvatilo strateški rizik. Kenan nije tvrdio da je Rusija čestita; tvrdio je da će ponižavanje i marginalizacija velike sile u trenutku slabosti izazvati ogorčenost, revanšizam i militarizaciju. Njegovo upozorenje je odbačeno kao zastarjeli realizam, no kasnija istorija je gotovo tačku po tačku potvrdila njegovu logiku.

Ideološka podloga ovog odbacivanja može se eksplicitno pronaći u spisima Zbignjeva Bžežinskog. U knjizi Velika šahovska ploča (1997.) i u svom eseju o vanjskim poslovima „Geostrategija za Euroaziju“ (1997.) Bžežinski je artikulisao viziju američkog primata utemeljenog na kontroli nad Euroazijom.

Tvrdio je da je Euroazija „aksijalni superkontinent“ i da globalna dominacija SAD-a zavisi od sprječavanja pojave bilo koje sile sposobne da njome dominira. U tom okviru, Ukrajina nije bila samo suverena država s vlastitom putanjom; bila je geopolitička osovina. „Bez Ukrajine“, Bžežinjski je napisao, „Rusija prestaje biti carstvo.“

Ovo nije bila akademska digresija; to je bila programska izjava američke imperijalne velike strategije. U takvom svjetonazoru, ruske sigurnosne brige nisu legitimni interesi kojima treba udovoljiti u ime mira; to su prepreke koje treba prevladati u ime američke prevlasti.

Evropa, duboko ukorijenjena u atlantski sistem i zavisna od američkih bezbjednosnih garancija, internalizirala je tu logiku – često bez priznavanja njenih punih implikacija. Rezultat je bila evropska sigurnosna politika koja je dosljedno favorizirala širenje saveza nad stabilnošću i moralne signale nad trajnim rješenjem.

Posljedice su postale nedvojbene 2008. Na samitu NATO-a u Bukureštu, savez je izjavio da će Ukrajina i Gruzija „postati članice NATO-a“. Ovu izjavu nije pratio jasan vremenski okvir, ali njeno političko značenje bilo je nedvosmisleno.

Prešlo se ono što su ruski zvaničnici širom političkog spektra dugo opisivali kao crvenu liniju. Neosporno je da se to unaprijed shvatilo.

Vilijam Berns, tadašnji američki ambasador u Moskvi, u telegramu pod naslovom „NJET ZNAČI NJET“ izvijestio je da se ukrajinsko članstvo u NATO-u u Rusiji doživljava kao egzistencijalna prijetnja, ujedinjujući liberale, nacionaliste i tvrdolinijaše. Upozorenje je bilo eksplicitno. IgnoriSano je.

Iz ruske perspektive, obrazac je sada bio nepogrešiv. Evropa i Sjedinjene Države su se pozivale na jezik pravila i suvereniteta kada im je to odgovaralo, ali su odbacivale ključne sigurnosne probleme Rusije kao nelegitimne.

Izvlačenje istih lekcija

Pouka koju je Rusija izvukla bila je ista lekcija koju je izvukla nakon Krimskog rata, nakon savezničkih intervencija, nakon neuspjeha kolektivne sigurnosti i nakon odbacivanja Staljinove note: mir će biti ponuđen samo pod uslovima koji čuvaju zapadnu stratešku dominaciju.

Kriza koja je izbila u Ukrajini 2014. godine stoga nije bila aberacija već kulminacija. Ustanak na Majdanu, slom vlade [ukrajinskog predsjednika Viktora] Janukoviča, ruska aneksija Krima i rat u Donbasu odvijali su se unutar sigurnosne arhitekture koja je već bila napeta do točke pucanja.

SAD su aktivno podsticale državni udar kojim je svrgnut Janukovič, čak su u pozadini kovale zavjeru u vezi sa sastavom nove vlade. Kada je regija Donbasa ustala u znak otpora državnom udaru na Majdanu, Evropa je odgovorila sankcijama i diplomatskom osudom, predstavljajući sukob kao jednostavnu moralnu igru.

Pa ipak, čak i u ovoj fazi, dogovoreno rješenje bilo je moguće. Sporazumi iz Minska, posebno Minsk II iz 2015., pružili su okvir za deeskalaciju sukoba, autonomiju Donbasa i reintegraciju Ukrajine i Rusije unutar proširenog evropskog ekonomskog poretka.

Minsk II predstavljao je priznanje – koliko god nevoljno – da mir zahtijeva kompromis i da stabilnost Ukrajine zavisi od rješavanja unutrašnjih podjela i vanjskih sigurnosnih problema. Ono što je na kraju uništilo Minsk II bio je otpor Zapada.

Kad su zapadni čelnici kasnije sugerisali da je Minsk II prvenstveno funkcionisao kako bi se “kupilo vrijeme” za vojno jačanje Ukrajine, strateška šteta bila je ozbiljna. Iz perspektive Moskve, to je potvrdilo sumnju da je zapadna diplomatija bila cinična i instrumentalna, a ne iskrena – da sporazumi nisu bili namijenjeni sprovođenju, već samo upravljanju prividom.

Do 2021. godine evropska sigurnosna arhitektura postala je neodrživa. Rusija je predstavila nacrte predloga kojima se poziva na pregovore o širenju NATO-a, razmještaju projektila i vojnim vježbama – upravo o pitanjima na koja je upozoravala decenijama.

SAD i NATO su odmah odbacili ove predloge. Proširenje NATO-a proglašeno je nepregovaračkim. Evropa i Sjedinjene Države još su jednom odbile uključiti ključne sigurnosne probleme Rusije kao legitimne teme pregovora. Uslijedio je rat.

Kad su ruske snage ušle u Ukrajinu u februaru 2022., Evropa je invaziju opisala kao “neizazvanu”. Iako ovaj apsurdni opis može služiti propagandnoj naraciji, on potpuno zamagljuje istoriju. Ruska akcija teško da je nastala iz vakuuma.

Proizašao je iz sigurnosnog poretka koji je sistemski odbijao uključiti zabrinutosti Rusije i iz diplomatskog procesa koji je isključio pregovore o upravo onim pitanjima koja su Rusiji bila najvažnija.

Čak ni tada mir nije bio nemoguć. U martu i aprilu 2022. Rusija i Ukrajina su započele pregovore u Istanbulu koji su rezultirali detaljnim nacrtom okvira. Ukrajina je predložila trajnu neutralnost s međunarodnim sigurnosnim jemstvima; Rusija je prihvatila taj princip.

Okvir se odnosio na ograničenja snaga, jemstva i duži proces rješavanja teritorijalnih pitanja. To nisu bili izmišljeni dokumenti. Bili su to ozbiljni nacrti koji su odražavali stvarnost bojišta i strukturna ograničenja geografije.

Ipak, istanbulski pregovori su propali kada su se SAD i Ujedinjeno Kraljevstvo umiješali i rekli Ukrajini da ne potpisuje. Kako je Boris Džonson kasnije objasnio, na kocki nije bila ništa manje od zapadne hegemonije.

Propali Istanbulski proces konkretno pokazuje da je mir u Ukrajini bio moguć ubrzo nakon početka ruske specijalne vojne operacije. Sporazum je bio sastavljen i gotovo dovršen, samo da bi bio napušten na zahtjev SAD-a i Ujedinjenog Kraljevstva.

Do 2025. godine, sumorna ironija postala je jasna. Isti istanbulski okvir ponovo se pojavio kao referentna tačka u obnovljenim diplomatskim naporima. Nakon ogromnog krvoprolića, diplomatija se vratila uvjerljivom kompromisu.

To je poznati obrazac u ratovima oblikovanim sigurnosnim dilemama: rani sporazumi koji se odbacuju kao preuranjeni kasnije se ponovo pojavljuju kao tragične nužnosti. Pa, ipak, čak i sada, Evropa se opire pregovaračkom miru.

Za Evropu su troškovi ovog dugotrajnog odbijanja ozbiljnog shvatanja sigurnosnih problema Rusije sada neizbježni i ogromni. Evropa je pretrpjela teške ekonomske gubitke zbog poremećaja u energetskom sektoru i pritisaka deindustrijalizacije.

Obavezala se na dugoročno ponovno naoružavanje s dubokim fiskalnim, socijalnim i političkim posljedicama. Politička kohezija unutar evropskih društava ozbiljno je narušena pod pritiskom inflacije, migracijskih pritisaka, ratnog umora i različitih stajališta među europskim vladama.

Strateška autonomija Evrope se smanjila jer Evropa ponovo postaje glavno poprište sukoba velikih sila, a ne nezavisni pol.

Možda najopasnije, nuklearni rizik se vratio u središte europskih sigurnosnih kalkulacija. Po prvi put od Hladnog rata, evropska javnost ponovno živi u sjeni potencijalne eskalacije između nuklearno naoružanih sila.

To nije samo rezultat moralnog neuspjeha. To je rezultat strukturnog odbijanja Zapada, koje seže još do Pogodinova vremena, da prizna da se mir u Europi ne može izgraditi nijekanjem ruskih sigurnosnih problema. Mir se može izgraditi samo pregovaranjem o njima.

Tragedija evropskog poricanja ruskih sigurnosnih problema je u tome što ono postaje samopotvrđujuće. Kada se ruski sigurnosni problemi odbace kao nelegitimni, ruski čelnici imaju manje podsticaja za diplomaciju, a više za promjenu činjenica na terenu.

Evropski kreatori politike tada te akcije tumače kao potvrdu svojih izvornih sumnji, a ne kao potpuno predvidljiv ishod sigurnosne dileme koju su sami stvorili, a zatim i porekli.

S vremenom, ta dinamika sužava diplomatski prostor sve dok rat mnogima ne postane nečiji izbor već neizbježnost. Pa ipak, neizbježnost je proizvod. Ne proizlazi iz nepromjenjivog neprijateljstva, već iz upornog evropskog odbijanja da prepozna da trajni mir zahtijeva priznavanje strahova druge strane kao stvarnih, čak i kada su ti strahovi nezgodni.

Tragedija je u tome što je Evropa više puta teško platila za ovo odbijanje. Platila je u Krimskom ratu i njegovim posljedicama, u katastrofama prve polovine 20. vijeka i u decenijama podjela Hladnog rata. I sada ponovno plaća. Rusofobija nije učinila Evropu sigurnijom. Učinila ju je siromašnijom, podijeljenijom, militariziranij i zavisnijom od vanjske sile.

Dodatna ironija je u tome što, iako ova strukturna rusofobija dugoročno nije oslabila Rusiju, više je puta oslabila Evropu. Odbijajući tretirati Rusiju kao normalnog sigurnosnog aktera, Evropa je pomogla stvoriti upravo onu nestabilnost koje se boji, a istovremeno je snosila sve veće troškove u krvi, novcu, autonomiji i koheziji.

Svaki ciklus završava na isti način: zakašnjelim priznanjem da mir zahtijeva pregovore nakon što je već učinjena ogromna šteta. Lekcija koju Evropa još nije usvojila jest da prepoznavanje ruskih sigurnosnih problema nije ustupak moći, već preduslov za sprječavanje njene destruktivne upotrebe.

Pouka, ispisana krvlju kroz dva stoljeća, nije da se Rusiji ili bilo kojoj drugoj zemlji mora vjerovati u svakom pogledu. Pouka je da se Rusiju i njene sigurnosne interese treba shvatiti ozbiljno.

Evropa je više puta odbacila mir s Rusijom, ne zato što nije bio dostupan, već zato što je priznavanje ruskih sigurnosnih zabrinutosti pogrešno tretirano kao nelegitimno.

Dok god Evropa ne napusti taj refleks, ostaće zarobljena u ciklusu samoporažavajuće konfrontacije – odbacujući mir kada je moguć i snoseći cijenu dugo nakon toga.

Džefri D. Saks je univerzitetki profesor i direktor Centra za održivi razvoj na Univerzitetu Kolumbija, gdje je vodio Institut za Zemlju od 2002. do 2016. Takođe je predsjednik Mreže UN za rješenja za održivi razvoj i povjerenik Komisije UN za širokopojasni pristup internetu.

Prevod: AI/PCNEN

Jeffery Sachs: Two Centuries of Russophobia & Rejection of Peace