Piše Ljupko Mišeljić

Nastavni planovi i programi historije, istorije i povijesti garantuju nastavu kao uvod u studiozno razmatranje prošlosti i brojne alate kritičkog promišljanja. Međutim, period od 1945. do 1995. godine razmatra se u udžbenicima koji su u upotrebi u Bosni i Hercegovini uz brojne manipulativne iskaze koji treba da posluže maksimalnoj homogenizaciji prema etničkom ključu. Uz brojna sugestivna pitanja, udžbenici ne kriju odlučnost autora da svoja razmatranja prošlosti proglasi naučno utemeljenom istinom.

Razmatrajući period od 1945. do 1995. godine, Dragiša D. Vasić, autor udžbenika istorije za 9. razred koji je u upotrebi u Republici Srpskoj, tvrdi da je Jugoslavija iz “okupacije i građanskog rata” izašla kao zemlja u kojoj su komunisti postepeno učvrstili diktaturu, likvidirajući i zatvarajući stotine hiljada neistomišljenika. “Bratstvo i jedinstvo” i tada i kasnije bila je parola privida koji je trebao onemogućiti uvid u zaoštrene međunacionalne i međuvjerske odnose poslije građanskog rata, pa je zato uvedena “lažna federacija”. O studentskim demonstracijama koje su kritikovale negativne pojave poput nejednakosti u društvu, nezaposlenost i stanje na univerzitetima, autor kaže da su umireni jednim govorom Josipa Broza Tita emitovanim na televiziji.

Pažnju posvećuje formiranju zaključka da je intervencija Jugoslovenske narodne armije morala da se desi zbog albanskog nacionalizma čije je oličenje zahtjev iz 1968. godine da Kosovo bude republika. Pominjući albanske nacionaliste, autor pominje da su njihove ideje – skupa s idejama hrvatskih nacionalista iz Maspoka – ugrađene u Ustav iz 1974. godine. Pišući o decentralizaciji Jugoslavije i djelu “srpskih komunista”, autor postavlja pitanje koliko je Srba živjelo izvan “uže Srbije”, kakav je bio položaj tih Srba, zašto su Srbi bili više od drugih naroda zainteresovani za opstanak Jugoslavije. Sudeći prema napisu autora, Slobodan Milošević je otvorio “srpsko pitanje” i pokrenuo “događanje naroda” dok su SAD, Njemačka, Vatikan i drugi moćnici podržali nasilne secesije i uskratili Srbima pravo na samoopredjeljenje.

Uslijedila je serija “građanskih ratova” koje autor zove i “ratovima za jugoslovensko nasljeđe”. U Hrvatskoj se rat vodio zbog nastupa i politike vlasti HDZ-a koja je bila slična sa politikom NDH, što je izazivalo kod Srba strah od novog genocida, kaže autor. On tvrdi da se Jugoslovenska narodna armija povukla iz Hrvatske 1992. godine, što je vodilo padu Republike Srpske Krajine koju međunarodna zajednica nije mogla da zaštiti. U Bosni i Hercegovini desio se, kaže autor, građanski rat. Navodeći nekoliko akcija Vojske Republike Srpske, autor posebnu pažnju posvećuje opisu Ratka Mladića kao pukovnika JNA koji je 1991. godine imao bitnu ulogu u odbrani Srba u Hrvatskoj.

Tekst o Mladiću završit će s iskazom da su ga vlasti Srbije 2011. godine izručile Međunarodnom krivičnom sudu u Hagu. “Rat za odbranu Kosova i Metohije” kodni je naziv za sprečavanju tzv. bune Albanaca na Kosovu i Metohiji koju su ugušili vojska i policija Savezne republike Jugoslavije, zbog čega ju je NATO bombardovao. U tom poglavlju opisan je i pad režima Slobodana Miloševića. “Slobodan Milošević, koji je u nacionalnog vođu izrastao zahvaljujući odbrani prava Srba na Kosmetu, nakon gubitka stvarne vlasti nad južnom pokrajinom izgubio je podršku velikog broja građana, osiromašenih u dugogodišnjoj ekonomskoj krizi. Pod pritiskom pristalica opozicije 5. oktobra 2000. godine Milošević je odstupio s vlasti”.

Dok s autorom udžbenika iz istorije dijele većinu stavova o FNRJ i SFRJ, Stjepan Bekavac, Mario Jareb i Miroslav Rozić, autori udžbenika povijesti koji je u upotrebi u Federaciji BiH, apostrofiraju još i odnos vlasti prema katoličkoj vjerskoj zajednici na koji je ukazalo suđenje nadbiskupu zagrebačkom Alojziju Stepnicu. Stepinčeve izjave pred sudom tokom suđenja bit će povod da se od učenika traži da na osnovu toga zaključuju o stepenu vjerskih sloboda u Jugoslaviji. U Jugoslaviji je proglašena ravnopravnost svih naroda i nacionalnih manjima te zagovarano bratstvo i jedinstvo, a u praksi je često prevladavala nacionalna neravnopravnost, osobito u korist srpskog naroda, piše grupa autora.

Autor udžbenika istorije koji se koristi u RS navodeći akcije Vojske RS posebnu pažnju posvećuju Ratku Mladiću i njegovoj ulozi u obrani Srba u Hrvatskoj, a tekst o njemu završava iskazom da su ga vlasti Srbije 2011. godine izručile Međunarodnom krivičnom sudu u Hagu
Hrvatskom narodu nametao se osjećaj krivice za zlodjela ustaškog režima uz pokušaj umanjivanja doprinosa antifašizmu, tvrdi se. Zbog toga je uslijedilo “Hrvatsko proljeće” čiji je vrhunac bio 1971. godine, pa je u Karađorđevu te godine, slamanjem “Hrvatskog proljeća”, počela i represija protiv Hrvatske. “Zbog takvih je zbivanja nastavljeno iseljavanje Hrvata u strane zemlje, a unutar domovine zavladala je tzv. hrvatska šutnja”, tvrdi grupa autora, napominjući da je iskustvo “Hvatskog proljeća” ukazalo na nužnost preuređenja federacije kako bi opstala.

Činjenicu da su gastarbajteri slali novac rodbini i ulagali u svoje krajeve autori vide kao slabost socijalističkog gospodarstva koje nije bilo sposobno samostalno osigurati rast standarda. Emigracija hrvatskog naroda za autore je bila ozbiljan udarac demografskom razvoju i strukturi hrvatskog stanovništva koje do 1990. godine nije imalo uticaja na razvoj prilika u domovini. “Ipak je njezina (hrvatske emigracije, op. a.) promidžbeno-informativna djelatnost utjecala na mnoge da dođu do spoznaja o potrebi stvaranja samostalne hrvatske države”, pišu autori, tvrdeći da jugoslovenske vlasti nisu birale sredstva za borbu protiv hrvatske emigracije, uključujući otmice i ubistva.

Predznaci sloma SFRJ bili su, kažu autori, dugotrajna gospodarska i društvena kriza koja je dovela Jugoslaviju do statusa najzaduženije zemlje u Europi, s inflacijom preko 2000 posto tokom 1989. godine. Raspadu SFRJ dale su doprinos i “centralističke-velikosrpske snage” na čelu sa Slobodanom Miloševićem za kojeg autori tvrde da je među srpskim narodom stekao status junaka. Govoreći o zločinima počinjenim u velikosrpskoj agresiji na Republiku Hrvatsku i o zločinima hrvatskih oružanih formacija prema srpskom stanovništvu, autori navode da se ti zločini ne mogu porediti.

“Upravo zbog toga što su to radile planski, srpske snage počinile su neuporedivo veći broj zločina od svojih protivnika, pa je i broj ubijenih civila Hrvata veći nego broj ubijenih Srba”, navodi se. U specifičan kontekst dovodi se i VRO “Oluja”, tvrdeći da je akcija provedena uz minimalne žrtve, kada se u obzir uzmu žrtve na tom prostoru koje su prouzrokovale razne vojske u sličnim završnim operacijama. Za patnju i stradanje Srba najodgovornije je, tvrdi se, rukovodstvo Srba u Hrvatskoj koje je odbilo sve mirovne ponude hrvatske vlade i međunarodne zajednice. “Upravo zbog takvih okolnosti nije primjereno izjednačavati okolnosti nastajanja izbjegličkih kolona srpskog stanovništva u Bljesku i Oluji 1995. godine s prognaničkim kolonama Hrvata i ostalog nesrpskog stanovništva iz godine 1991”, piše grupa autora.

Prema njihovom mišljenju, prve izbjegličke kolone Srba nastale su zbog legalnih oslobodilačkih akcija redarstvenih snaga, a druge su rezultat plana o etnički čistoj velikoj srpskoj državi. Dok se o Domovinskom ratu isrcpno piše, rat u Bosni i Hercegovini pominje se usputno. Prvi oružani sukobi nastali su, kažu autori, napadom JNA na hrvatsko selo Ravno u listopadu 1991. godine, zbog čega su se Hrvati organizovali i formirali Hrvatsku zajednicu Herceg-Bosnu. Na sljedećoj stranici, uz fotografiju Mostara, s pogledom na porušeni Stari most, piše da je most uništen u hrvatsko-bošnjačkim sukobima, bez navoda o odgovornosti.

Posvećujući dužnu pažnju prvim zasjedanjima Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije i Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine, Izet Šabotić i Mirza Čehajić, autori udžbenika historije koji se koristi u Federaciji BiH, navode važnost događaja u formiranju druge Jugoslavije koji su se desili u BiH. Pišući o donošenju prvog ustava BiH u okviru Federativne Narodne Republike Jugoslavije, autori podsjećaju da je protiv ustava glasao samo Husein Husaga Čišić, otvarajući pitanje položaja Bošnjaka, protiveći se nepriznavanju nacije.

Autori udžbenika povijesti navode da je emigracija hrvatskog naroda bila ozbiljan udarac demografskom razvoju i strukturi hrvatskog stanovništva, a emigrantska “promidžbeno-informativna djelatnost utjecala na mnoge da dođu do spoznaja o potrebi stvaranja samostalne hrvatske države”
U jeku sukoba s Informbiroom u Cazinskoj krajini je izbila pobuna koja se proširila na Kordun, Baniju i Liku, a u njoj su učestvovali “bošnjački” i “srpski” seljaci. Vodili su bunu protiv prisilnog otkupa i otimanja poljoprivrednih proizvoda, prisilnog rada i brutalnog ponašanja komunističkih vlasti, piše grupa autora, napominjući da su vođe bune strijeljani nakon što je vojska nemilosrdno ugušila ustanak. Posljedice bune narod Cazinske krajine dugo je osjećao, tvrdi se, uz napomenu da je cijeli kraj decenijama sistematski zapostavljan od državnih vlasti. Centralizovani privredni sistem gušio je svaku inicijativu preduzeća, lokalnih zajednica i republika a ta praksa prestala je samoupravljanjem, navodi se.

“Kako su u radničke savjete mogli ući samo komunisti, to je država i dalje odlučujuće utjecala na privredni i društveni razvoj zemlje”, piše. Tokom sukoba saveznih i republičkih organa krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih došlo je do nacionalnog priznavanja Bošnjaka pod imenom vjerske pripadnosti. “Priznavanje cijelog jednog naroda pod imenom njegove vjerske pripadnosti bio je jedinstven slučaj u svijetu koji se nikada i nigdje nije desio ni prije a ni poslije toga”, piše u udžbeniku.

Uslijedio je Ustav iz 1974. godine koji je potvrdio pravo naroda na samoodređenje, uključujući pravo na otcjepljenje, tvrdi se, uz navode da je napad na taj ustav vodio direktnom raspadu države. Krajem osamdesetih Jugoslavija je bila toliko zadužena da nije mogla vratiti čak ni kamatu, pišu autori. Štrajkovi i demonstracije građana postali su uobičajena pojava zbog nezaustavljivog pada životnog standarda, zaustavljenog uvoza. Situacija se pogoršala dolaskom Slobodana Miloševića na čelo srbijanskih komunista koji se okrenuo protiv ostalih republika u pokušaju nametanja srpske prevlasti, piše.

Uslijedila je “tiha okupacija” dijela Bosne i Hercegovine koje su provodile JNA, paravojne formacije iz Srbije i Crne Gore i snage odane Srpskoj demokratskoj stranci. Višemjesečni incidenti i međunacionalni sukobi vodili su početku ratnih operacija. Prvo su “Arkanovci” zauzeli Bijeljinu, pet dana kasnije su rezervisti JNA skupa s pripadnicima raznih paravojnih formacija napali Sarajevo. Tako je počela agresija na Bosnu i Hercegovinu, navode autori.

Vojska Republike Srpske je, tvrde autori, etnički očistila sva područja pod svojom kontrolom od nesrpskog stanovništva, uništavajući kulturna, vjerska i druga historijska obilježja koja su potvrđivala njihov nacionalni identitet. O logorima u Bosni i Hercegovini autor je napisao samo sljedeće: “Nesrpsko stanovništvo koje nije pobjeglo na vrijeme ili koje nije imalo novca da kupi slobodu najčešće je završavalo u koncentracionim logorima. Među njima su se po okrutnosti prema zatvorenicima izdvajali logori u Omarskoj, Trnopolju, Keratermu i Manjači.

Logori za Bošnjake formirani su i tokom sukoba između ABiH i HVO-a, kao sto su Heliodrom kod Mostara i Dretelj kod Čapljine”. O zločinima tokom oružanog sukoba govori se u dijelu lekcije posvećenom intervencionizmu međunarodne zajednice, zaštićenim zonama Bihaća, Žepe, Srebrenice, Sarajeva, Tuzle i Goražda. Posebno pitanje koje ostaje nerazjašnjeno jest pitanje autora postavljeno mladoj publici o fotografiji Alije Izetbegovića, Franje Tuđmana i Slobodana Miloševića nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma. “Obrati pažnju na njihova lica. Ko je zadovoljan ovim sporazumom, a ko nije? Zašto? Uporedi ovu fotografiju s fotografijom Dragiše Cvetkovića i Vladka Mačeka. Šta primjećuješ?”, navodi se uz fotografiju.

Bosanskohercegovački udžbenici, bez obzira na razlike u sadržaju, slični su jedan drugom po pristupu onom što je napisano i onom što je prešućeno. Selektivan izbor podataka izolovanih iz konteksta, pogotovo kada je riječ o oružanom sukobu tokom raspada Jugoslavije, vode ozbiljnom “konsenzusu” o zanemarivanju rasprave o prošlosti, zarad formiranja gotovih stavova čija će se reprodukcija predstaviti kao znanje.

portalnovosti.com