Piše: Andrea PERIŠIĆ

Na prilazu šumi kod Vardišta u Plavu, na prvi pogled, krošnje su guste, sunčevi zraci se teško probijaju, a vazduh miriše na smolu. Ali, čim se zađe dublje, postaje jasno da je šuma bolesna: stabla, oljuštene kore, trunu. Vide se tragovi potkornjaka. Tišina ovdje djeluje neprirodno. Tu su samo siva, mrtva stabla koja stoje kao opomena.

Crnogorsko šumarstvo se već godinama suočava sa ovom tihom, ali razornom prijetnjom. Potkornjak, insekt koji napada drveće, u šumarskoj praksi smatra se drugim najvećim neprijateljem šuma, odmah poslije požara. On je izazvao masovno sušenje šuma smrče i molike u Plavu, ali i u drugim šumama širom Crne Gore.

Potkornjak nije novina u šumskom ekosistemu. Oduvijek se javlja, najprije na stablima oslabljenim od vjetra i snijega, a zatim sa njih prelazi na zdrave krošnje. Ali, klimatske promjene ubrzale su i pojačale njegove napade. „Jake suše posljednjih godina dovele su do fiziološkog slabljenja stabala i njihove predispozicije za napad gljiva, a odmah zatim stabla su naselili i potkornjaci“, konstatuje se u Strategiji razvoja šuma i šumarstva Crne Gore za period od 2024. do 2028. godine (u daljem tekstu: Strategija).

I dok institucije tvrde da se preduzimaju određene sanacione mjere, na terenu su upozorenja da šume nestaju pred našim očima očigledna, ali nema sistemskog odgovora.

Ako znamo da jedno odraslo smrčino stablo ima zapreminu od oko jednog kubika, onda govorimo o preko 100 hiljada stabala, odnosno o cijelim šumskim kompleksima koji nestaju pod naletom potkornjaka

Građanski aktivista i predstavnik NVO Udruženje drvoprerađivača Plava, Nedžad Cecunjanin, upozorava da je crnogorsko šumarstvo „dotaklo dno“.

„Potkornjak se množi tri puta u toku godine, a kad pređe u letača, može da preleti i pet kilometara i zakači se na nova stabla. Ako nema sanitarnih mjera, smrčevu šumu je nemoguće sačuvati“, objašnjava on za PCNEN.

Njegovo pitanje je jednostavno: „Kako država može ostaviti zdravo stablo pored oboljelog, a da ga ne ukloni?”. To je, prema njegovom mišljenju, “recept za propast”.

Prema podacima Uprave za gazdovanje šumama i lovištima (u daljem tekstu: Uprava), samo u 2023. i 2024. godini doznačeno je ukupno 106 961 kubnih metara drvne mase četinara za sanitarnu sječu, dominantno zbog potkornjaka. Međutim, zbog “složenih administrativnih procedura“ realizacija ovih sječa permanentno kasni, što, kako priznaju za PCNEN iz Uprave, direktno pogoršava zdravstveno stanje šuma.

Ako znamo da jedno odraslo smrčino stablo ima zapreminu od oko jednog kubika, onda govorimo o preko 100 hiljada stabala, odnosno o cijelim šumskim kompleksima koji nestaju pod naletom potkornjaka. Ili, još slikovitije, 106 961 kubnih metara drvne mase bi ispunilo preko 40 olimpijskih bazena.

Međutim, koliko je još oboljelog drveća – ne zna se pouzdano.

U Plavu je posljednja sanitarna sječa sprovedena 2024. godine, kada je posječeno oko 2 500 kubnih metara, dok je neprodato oko 21 hiljada kubnih metara oboljelog drveta.

U Strategiji se upozorava da klimatske promjene dodatno jačaju uticaj potkornjaka. Crnu Goru, prema tom dokumentu, u narednim godinama očekuju sve izraženiji klimatski ekstemi: broj veoma toplih dana će se do 2030. povećati na 33 do 48, toplotni talasi biće duži i učestaliji, a broj mraznih dana značajno manji. Sve to dovodi do smanjenja vlage u zemljištu, produženja vegetacionog perioda i otežane reprodukcije šumskih vrsta. Najranjivije su četinarske vrste sa plitkim korijenom, prije svega smrča. Dok su stabla mlađa, šteta se teže uočava, ali kod srednjodobnih stabala dolazi do fiziološkog slabljenja i pojave sušenja. Kritični momenti nastaju kada se poklope suše i visoke temperature, što u kombinaciji sa zagađenjem dodatno smanjuje vitalnost šuma. Takvo stanje, konstatuje se u ovoj Strategiji, otvara prostor za masovnu pojavu gljivičnih oboljenja i gradaciju insekata poput potkornjaka, zbog čega šume postaju sve ranjivije i sklonije sušenju u širokim razmjerama.

Šume koje su najčešće napadnute potkornjakom u Crnoj Gori su šume smrče, molike, čempresa i bora.

,,Nesprovođenje sanitarnih mjera i ostavljanje oboljelih stabala u šumi smatra se glavnim uzrokom širenja ovih štetočina”, navodi se još u Strategiji.

PCNEN je kontaktirao i Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, ali ni poslije dužeg čekanja nije dobio odgovore na brojna pitanja.

Iz Uprave navode da se od 2023. prati stanje šuma putem monitoringa, da se postavljaju feromonske klopke i formiraju stručne komisije. Njihovi podaci pokazuju da je u Plavu 2024. zabilježen “izuzetno visok napad potkornjaka“, dok su na drugim lokacijama napadi potkornjaka ocijenjeni kao umjereni.

,,Tokom 2023. godine primijećena je pojačana manifestacija sušenja šuma prouzrokovanog prenamnožavanjem potkornjaka u nekoliko područnih jedinica. Odmah po dobijanju tih informacija sa terena formirana je stručna komisija koja je obišla šest područnih jedinica (Plav, Berane, Pljevlja, Rožaje, Petnjica i Andrijevica). Komisija je sačinila detaljne izvještaje sa preporukama područnim jedinicama za hitno reagovanje. Najkritičnije stanje evidentirano je u Plavu, gdje se zbog nesprovođenja sanitarnih mjera u Nacionalnom parku (NP) Prokletije, potkornjak proširio na okolnu državnu šumu“, kažu iz Uprave.

Podaci monitoringa Uprave iz 2025. pokazuju pad broja ulovljenih jedinki potkornjaka putem feromonskih klopki. U Plavu je, prema tim informacijama, u kritičnim mjesecima (jun, jul i avgust) 2025. godine četiri puta manje potkornjaka u odnosu na isti period 2024. godine.

U Crnoj Gori je trebalo uvesti vanredne mjere koje će omogućiti hitno uklanjanje sanitara, jer Zakon o državnoj imovini ne prepoznaje djelovanje u slučaju kada se radi o korišćenju državne imovine u vidu sanitarnog drveta

Međutim, bez sanitarnih mjera taj prividni pad ne znači da je opasnost prošla.

,,Treba imati u vidu okolnosti pod kojima se sanacione mjere sprovode redovno, jer sprovođenje sanacionih mjera u vrijeme gradacije potkornjaka je ekstremna okolnost koja se jedino može suzbiti brzim represivnim djelovanjem – hitnom sječom i uklanjanjem zaraženih stabala iz šume odmah po doznaci, bez ikakvih proceduralnih čekanja“, ističu iz Uprave i priznaju da postoje pravne praznine kojima se onemogućava hitna reakcija.

,,U Crnoj Gori je trebalo uvesti vanredne mjere koje će omogućiti hitno uklanjanje sanitara, jer Zakon o državnoj imovini ne prepoznaje djelovanje u slučaju kada se radi o korišćenju državne imovine u vidu sanitarnog drveta. Zato bi bilo svrsishodno da se u ovom dijelu zakonu inicira izmjena da se prodaja drveta kao državne imovine u određenim specifičnim situacijama (kao što je suzbijanje štetnih organizama) posebno definiše, s obzirom na značaj šume danas i na probleme sušenja šume sa kojima ćemo se sve češće suočavati“, smatraju iz Uprave.

I tako, dok Crna Gora čeka procedure, u državama regiona i EU sanacione mjere se sprovode odmah. U Sloveniji i Austriji, na primjer, čim se primijeti zaraza, zaražena stabla se sijeku i uklanjaju iz šume u roku od nekoliko nedjelja. Brzina reakcije je ključna, jer se tako sprječava širenje i gubitak većih površina šuma.

U Strategiji Evropske unije (EU) za šume do 2030. godine, koja je zvaničan dokument Evropske komisije (EK) usvojen 2021. kao dio Evropskog zelenog plana (European Green Deal), naglašava se da treba osposobiti bolji sistem praćenja zdravlja šuma u EU, uključujući praćenje štetočina i bolesti, kao što su potkornjaci. U tom dokumentu se insistira na preventivnim mjerama – ranom otkrivanju (early detection), brzom odgovoru (eradication where possible), kao i razvoju metoda zaštite koje su održive i prihvatljive s aspekta biodiverziteta. Potkornjak se u EU strategiji tretira kao dio većeg problema – uticaja klimatskih promjena na šume. Zato se predlaže da se šumske politike i prakse usmjere na jačanje otpornosti šuma, promjenu sastava šuma (gde je moguće), i izbor vrsta koje su otpornije na stresove.

Cecunjanin upozorava: ,,Šteta je milionska, a niko ne reaguje. Potrebno je formirati nezavisnu komisiju u kojoj bi bili i ljudi iz nevladinog sektora i struke, da se svako stablo obiđe i evidentira. Samo tako ćemo znati koliko je hiljada stabala u NP Prokletije zaraženo”, navodi on.

Ozbiljne institucionalne procjene o ekonomskoj šteti usljed ovog problema u Crnoj Gori ne postoje. Iz Uprave kažu da je teško izračunati gubitke. ,,Prvenstveno iz razloga što lokalne zajednice dobijaju od prodaje državne šume određeni procenat, što je slučaj i sa prodajom sanitara u državnim šumama. Kada je riječ o Plavu, u ovoj područnoj jedinici ekonomski efekat po tom pitanju je izuzetno nizak iz razloga što u ovoj područnoj jedinici ima velika količina sanitara, koji u prethodnim javnim pozivima uglavnom niko nije htio da uzme. Kada je riječ o procjeni štete za drvoprerađivače zbog širenja potkornjaka, oni imaju šansu kroz javne pozive da dobiju taj sanitar, ali do sada je interesovanja bilo veoma malo”, tvrde.

Iz Uprave su optimistični. Potpuni gubitak šumskih kompleksa u Crnoj Gori nije realan scenario, smatraju. „Šumski fond zemlje je stabilan, raznovrstan i ima snažan potencijal za prirodnu obnovu… Dosljednom primjenom sanitarnih sječa, pošumljavanjem i drugim mjerama zaštite, budućnost šuma može se posmatrati s optimizmom – kao resurs koji će i dalje pružati ekološke, proizvodne i socijalne funkcije, ne samo sadašnjim, već i budućim generacijama”.

Međutim, oni koji u šumi provode najviše vremena često vide drugačiju sliku. Planinarka i članica Planinarskog kluba Komovi Tijana Lekić opisuje kako joj je svaki ulazak u šumu poseban doživljaj: „Obožavam zvukove djetlića i sojki koji prate moje korake. Ulazak u šumu, naročito kada sam na Durmitoru, za mene je uvijek poseban doživljaj, hranim svoju dušu boravkom u zelenilu, udisanjem svježeg vazduha i hodanjem po mekoj travi”. Ali posljednjih godina, kaže ona za PCNEN, prizori su sve češće sumorni. ,,Nažalost, primjećujem kako šume postaju sve suvlje zbog porasta temperatura. Sve više nailazim na skupine osušenih i bolesnih stabala. To me uvijek podsjeti na krhkost šume i na to koliko je ranjiva pred promjenama koje donose čovjek i klima.

I dok su joj kućice sa feromonima za hvatanje potkornjaka, koje je vidjela jednom prilikom dok je šetala oko Crnog jezera, ulile tračak nade da se neko brine o šumi, razočarenje je stiglo već na sljedećem koraku – našla je više plastičnih boca nego pečurki. „Uvijek se iznova pitam kako je moguće da ljudi ostave za sobom smeće, prljajući i uništavajući mjesto koje predstavlja samu srž mira i sklada“, priča Lekić.

Njeno svjedočanstvo podsjeća da šume nijesu samo brojke u izvještajima i predmet ohrabrujućih procjena institucija, već živi organizmi koji, usljed nebrige i nemara, propadaju polako i tiho.