Piše: Vladimir Milenković

Neposredno nakon izraelskog napada na Iran britanski Guardian objavljuje tekst redovnog kolumniste i bivšeg urednika spoljno-političke redakcije, Simona Tisdalla, pod bombastičnim naslovom: Tramp, Netanjahu i Kamnei, tri ljutita starca zbog kojih bi svi mogli poginuti. Upečatljiv naslov, sam po sebi, upućuje na psihologizaciju političkih odluka triju lidera i poziva na moralističku srdžbu. I zaista, naslov ne vara, jer sam tekst ne nudi analizu, već se zadržava na afektivnosti, sadržanoj u samom naslovu. Pitajući se o uzrocima eskalacije konflikata, kolumnista Guardiana ne razmatra spektar mogućih ekonomskih, političkih ili ideoloških razloga, već prelazi odmah na stvar:

…sveopštii sukob je izbegavan do sada. Ko je onda glavni krivac za ovu iznenadnu, neviđenu eksploziju? Odgovor: tri ljutita starca čije ponašanje izaziva ozbiljne sumnje u njihov sud, zdrav razum, motive, pa čak i njihovo mentalno zdravlje.1

Dakle, uzrok je pre svega u ličnim kvalitetima lidera, te nas sam tekst upućuju da reagujemo, ali ne analitički, već afektivno; mi kao savesni građani_ke moramo biti ljuti na njih, jer svojim agresivnim nastupom narušavaju status quo koji, naravno, ostaje bezupitan u svojoj benevolentnosti. Mogli bismo, premda spekulativno, pitati da li bi bilo drugačije da su na liderskim pozicijama u SAD-u, Izraelu i Iranu, umesto ova tri opora starca, tri ljubazna mladića, ili, šta-više, mlade liderke u rokerskim jaknama, poput bivše finske premijerke Sane Marin. Iste, Sane Marin, pod čijim je mandatom Finska, nakon decenijske neutralnosti, konačno postala članica NATO pakta. Tretman ove teme od strane uglednog kolumniste Guardian-a treba da prepoznamo kao simptom nivoa medijske obrade međunarodnih odnosa u kriznim uslovima rastućih konflikata. U mejnstrim medijima postalo je učestalo naići i na stari levičarski termin imperijalizam, ovaj put sa prefiksom neo, pogotovo sa početkom ruske invazije na Ukrajinu, kao i Trampovih glasovitih pretnji aneksijom Grenlanda i Panamskog kanala. Kolumnista Financial Times-a, Gideon Rachman, je eksplicitan u imenovanju tog novog fenomena, te upozorava kako:

Čuli ste za neoliberalizam i neokonzervativizam. Sada pozdravite doba neoimperijalizma.2 

Prema njegovu stanovištu, imperijalizam, koji uzima u klasičnom značenju pretenzije za terirorijalnom ekspanzijom, dobija novo lice u 21. veku, baš kada smo već svi mislili da smo ga ostavili iza sebe u devetnaestovekovnoj istoriji. Svetski mir počinju da ugrožavaju autoritarnih, egomanijakalnih lidera velikih svetskih sila, njihovih imperijalnih ambicija, koje autor vidi u figurama Trampa, Putina i Xia. Ove imperijalne ambicije uperene prema spolja, idu, ruku pod ruku, sa političkim autoritarizmom uperenim prema unutra. Autor nas upozorava da će, poput Putina i Xia, koji samorazumljivo pripadaju “zatvorenim društvima”, Tramp nemilosrdno raditi na gušenju američke demokratije. Dakle jedina odbrana jeste osnaživanje demokratskih institucija koje će biti kadre zaustaviti ovu provalu neoimperijalizma.

Refreni koji se ponavljaju u desnim i levo liberalnim medijima, a koji se svode na patologizaciju lidera ili na dihotomiju autoritarno-demokratski, nisu ostavili imunim ni pojedine leve intelektualce. Početak ruske invazije na Ukrajinu postao je kamen spoticanja za levicu, gde je ideološki refleksi često znali pomutili bilo kakvo analitičko rezonovanje. Najupadljiviji primer jeste slučaj Slavoja Žižeka.

Žižekovo dezertiranje od istorijskog materijalizma vodilo ga u usvajanje “navijačkog” odnosa u globalnim sukobima, gde se prokazuju tzv “neutralni” ili “pacifistički” levičari skeptični ka metafizičkim dimenzijama koje Žižek vidi u ukrajinskoj vojsci.3 Pod ruku sa ratnohuškačim izlivima, u skorašnjim Žižekovim obraćanjima pojavila se i egzotična vizija pan-evropskog nacionalizma. Naime, slovenački filozof predlaže sledeće akcione tačke progresivnim Evropljanima:

Prvo, Evropa mora (re)definisati sebe samu – i tu već nastaju problemi sa državama i populističkim snagama koji odbacuju ujedinjenu Evropu i njeno emancipatorno nasleđe.

Drugo, deo ove redefinicije je vojna autonomija. Džon Bolton predviđa da će Tramp da povuče SAD iz NATO-a – nadajmo se da će se to dogoditi i da će NATO postati oružana sila ujedinjene Evrope.4

Daleko od bilo kakve rasprave o artikulaciji interesa radničke klase, ili perspektiva građenja radničkog pokreta, Žižekove političke ideje regresiraju na pozicije centralizma EU pod ideološkim plaštom odbrane prosvetiteljskog nasleđa. Ideološka dihotomija autoritativnog i demokratskog, koju smo imali toliko prilika da čujemo od liberalnih medija, ponavlja se kroz suprotstavljanje tzv. populističkih snaga prosvetiteljskom idealu. Sa tih pozicija, u Žižekovoj vizuri prelamaju u neke neobične kombinatorike geopolitičkih aktera, gde sve postaje moguće – da se Evropa na temelju vrednosti prosvetiteljsva učvrsti kao geopolitička antiteža rastućem autoritarizmu (ili kako ih Žižek naziva – mekim fašizmima), moguće je da NATO postane vojska ujedinjene Evrope, moguće je da ta i takva Evropa uđe u pragmatični pakt sa Kinom, i time ojača svoju poziciju. Žižekova nedavna teorijska inovacija u vidu “kvantne istorije” dozvoljava analize u kojima sve postaje moguće, osim, naravno, istorijsko-materijalističke kritike temeljnih kontradikcija savremnog kapitalizma, te promišljanja mogućih strategija otpora radničkog pokreta.

Žižekov zakasneli postmodernizam, koji ga je odveo u ambis ideološke konfizije (a svaka ideološka konfuzija de facto rezultira prihvatanjem vladajuće ideologije) ima dublji koren u napuštanju teme imperijalizma na zapadnoj akademskoj levici još sa krajem prethodnog veka. Čuveni Indijski marksistički ekonomista, Prabhat Patnaik, tako se još 1990. godine zapitao “Šta se desilo sa imperijalizmom?”5Dostupno na: https://monthlyreview.org/2021/03/01/the-ideology-of-late-imperialism/. Godine 1974, kada je napuštao Sjedinjene Države, tema imperijalizma je bila u fokusu akademskih rasprava na levici. Vrativši se 15 godina kasnije, nakon pada Berlinskog zida, od rasprave o imperijalizmu nije bilo ni traga ni glasa, te se činilo da je liberalni konsenzus nametao teme levici.

Teorije imperijalizma na koje Patnaik referiše, i kojima je u svom radu doprineo, prestavljaju marksističku tradiciju razumevanja međunarodnih odnosa, u kontekstu globalizovanog kapitalizma. Za razliku od liberalnih ideologa, koji svoje predstave o imperijalizmu zasnivaju na određenim idejama, bilo na psihološkoj dimenziji “rđavih ličnosti lidera”, bilo na političkoj dimenziji dihotomija “autoritarizma vs liberalne demokratije”, naučni pristup koji je sproveden u marksističkim teorijama imperijalizma temelji se na razumevanju društvenih odnosa u njihovom ekonomsko-političko-ideološkom totalitetu, koji je u krajnoj liniji determinisan protivrečnošću između društvenog karaktera proizvodnih snaga i privatnog karaktera sredstava za proizvodnju.

Prvi talas teorija imperijalizma se javlja neposredno pre i tokom Prvog svetskog rata u delima Roze Luksemburg “Akumulacija kapitala: prilog ekonomskom objašnjenju imperijalizma” (1913), Nikolaja Buharina “Svetska privreda i imperijalizam” (1915) i Vladimir Iljića Lenjina “Imperijalizam kao najviši stadij kapitalizma” (1916). Uprkos svojim različitostima, sva tri dela se mogu razumeti kao pokušaj istorijsko-materijalističkog odgovora na pitanje kako je depresija u koju je kapitalizam upao nakon 1873. godine, vodila ka globalnom vojnom sukobu imperijalističkih sila. Nastavljajući se na uvide marksističkog ekonomiste, Rudolfa Hilferdinga, o integraciji monopolizovanog industrijskog kapitala sa bankarskim kapitalom, kao i državnim aparatom, teoretičari uviđaju da se kapitalistička kompeticija prenosi na globalnu arenu. Političke odluke velikih kapitalističkih sila postaju nerazlučive od interesa njihovih ekonomskih elita na globalnom tržištu, te ubrzana militarizacija postaje funkcija prvenstveno ekonomske ekspanzije i ambicija za kontrolom globalnih lanaca snabdevanja. Usled hronične krize akumulacije nakon depresije sa kraja 19. veka, suprotstavljeni interesi kapitalističkih monopola postajali su sve isključiviji, pretvarajući se prvo u carinske, zatim i oružane ratove, te dostižući svoj vrhunac u najvećem globalnog konfliktu do tada, Prvom svetskom ratu. Za teoretičare imperijalizma, tzv. Veliki rat, pokazao je suštinsku neodržiovost kapitalističke reprodukcije na svetskom nivou. Na ovu nestabilnost sistema je mogao odgovoriti samo organziovani proleterski politički subjekt. Ratnom nacionalizmu imperijalnih sila, trebalo je odgovoriti revolucionarnim internacionalizmom radničkog pokreta, što se i desilo u svetsko-istorijskom događaju revolucije u Rusiji 1917. Međutim,  stare imperijalne sile uspjele su izlovati Sovjetski savez, a Velika depresija iz 1929. postepeno je generisala nove oblike imperijalizma, koji će se sunovratiti u novi globalni sukob.

Drugi talas teorija imperijalizma dolazi u prvim decenijama nakon Drugog svetskog rata u uslovima konsolidacije hegemonije SAD-a u međunarodnim odnosima, kao i novog oblika posleratne akumulacije. Kako američki marksistički ekonomisti, Paul Baran i Paul Sweezy, pokazuju u svom temeljnom delu “Monopolni kapital” iz 1966. , uspostavljanje ove hegemonije kroz izgradnju vojno-industrijskog kompleksa, nije stvar isključivo vojno-političkih odluka, već je diktirano krizom apsorpcije viška na Zapadu. Usled nedostanih kapaciteta domaćeg tržišta da apsorbira višak kapitala u vidu profitablinih proizvodnih investicija, javlja se sve veća potreba za vojnom potrošnjom koja bi nadomestila te nedostatke. Sa druge strane, Andre Gunder Frank razvija marksističku interperataciju “teorije zavisnosti” (dependency theory), koju su već 1949. u svojim radovima anticipirali Raul Prebisch i Hans Singer. Tzv. Prebisch-Singer hipoteza nastala je iz empirijskih istraživanja nejednakih uslova međunarodne trgovine na relaciji tzv. razvijenih zemalja i zemalja u razvoju6Teorije zavisnosti koje nastaju na tragu Prebich-Singerovih nalaza o nejednakoj razmeni denunciraju i uvrežene ekonomske termine kojima se nacionalne ekonomije označavaju kao “zemlje u razvoju”, odnosno “razvijene zemlje”. Nasuprot ovim ideološkim terminima, koji impliciraju da je ekonomska nerazvijenost interni problem date ekonomije, te da kroz industrijalizaciju vođenu potrebama svetskog tržišta dolazi do razvoja, Andre Gunter Frank u svom tekstu iz 1966. “Razvijanje podrazvijenosti” (The Development of Underdevelopment), predlaže termin podrazvijenosti. Za razliku od nerazvijenosti koja se može izjednačiti sa pre-industrijskim, odnosno tradicionalnim stanjem društva, podrazvijenost predstavlja strukturni i istorijski pojam pod kojim se razumeva integracija perifernih ekonomija u globalno tržište na nejednakim osnovama. Kroz kolonijalnu eksproprijaciju resursa, eksploataciju radne snage, i tržišnu dominaciju, zemlje centra strukturno prilagođavaju ekonomije periferije tako da produbljuju globalne odnose nejednakosti. Stoga, nike u pitanju puki “zaostatak” ekonomija periferije, naspram ekonomija centara, kako implicira pojmovni par razvijene vs zemlje u razvoju, već je u pitanju proces podrazvijanja periferije kako bi se njena ekonomija držala u odnosu zavisnosti spram kapitala iz centra.. Singer i Prebisch na osnovu podataka iz međunarodne trgovine, uviđaju trend prema kome u dužem vremenskom periodu (1876-1943), vrednost robe koje zemlje u razvoju mogu da uvezu iz razvijenih zemalja opada relativno na datu vrednost izvoza sirovih materijala. Ovo otkriće upućuje na fundamentalno nejednake uslove razmene između zemalja kapitalističke periferije i kapitalističkog centra, koje će postati kamen temeljac za “teoriju zavisnosti”.

Kroz marksističku optiku Frank radikalizuje teze o nejednakoj razmeni, sagledavajući ih ne kao puko ekonomski problem, već kao sistemsku odliku globalizovanog kapitalizma. Na temelju kolonijalnog nasleđa, zemlje centra kroz ekonomski politički i vojni pritisak drže zemlje periferije u stanju nerazvijenosti, kako bi profitirali od nejednake razmene. Tokom sedamdesetih, američki sociolog, Immanuel Wallerstein, rafinira osnovne teze iz “teorije zavisnosti” produkujući robusnu “teoriju svetskih sistema” (world-systems theory), prema kojoj eksploatacija periferije nije naprosto etapa u razvoju kapitalističog sistema, već njegov konstitutivni uslov. Nejednaka razmena se konstituiše zajedno samim kapitalističkim svetskim sistemom u tzv. “dugom 16. veku”. Paralelno sa njim, egipatsko-francuski marksistički ekonomista, Samir Amin, pokušava da reinterptira Marksovu teoriju vrednosti u kontekstu asimetričnih cena robe i rada na periferiji i centru, te produbljuje sintagmu nejednake razmena u sintagmu imperijalističke monopolne rente. Prema Aminu, pojam rente postaje centralan, kako bi ukazao da se vrednost esktrahuje kroz različite mehanizme prisile na globalnom tržištu. Monopolistička kontrola nad tehnologijom kroz sistem patenata, kontrola globalnih finansijskih institucija, i u krajnjoj liniji vojna dominacija zemalja centra, usmerene su na reprodukciju asimetričnih odnosa moći, koje će držati periferiju u permanentnom stanju nerazvijenosti.

Međutim, u liberalnom triumfalizmu koji je nasledio nakon pada socijalističkog bloka, ostaci leve akademije na Zapadu, odustaju od ideje klasne borbe i priklanjaju se različitim (mikro)politikama reprezentacije, i autori_ice koji su se bavili teorijama imperijalizma bivaju potpuno marginalizovani. Sa stanovišta politika identiteta, postmodernih i kulturnih studija, klasna borba deluje kao zastarela i ekonomski redukcionistička, te se glavno polje emacipatorne borbe premešta na polje kulture i medijske reprezentacije marginalizovanih grupa. U kontekstu analize međunarnodnih odnosa, nabolji primer takvog kretanja jeste knjiga Antonia Negrija i Michael Hardta “Imperij” iz 2000. godine. Negri i Hardt predlažu napušnjanje starog, tzv. “lenjinističkog” modela razumevanja imperijalizma, zarad nečega što nazivaju imperij. Prema Hardtu i Negriju suverentitet nacionalnih država, koje su bili nosioci kolonijalizma i imperijalizma, isparava kroz proces tehnološke revolucije koja je omogućila globalizaciju kapitala, te na njihovo mesto dolazi apstraktni imperij:

Prijelaz prema Imperiju izranja iz sutona moderne suverenosti. Za razliku od imperijalizma, Imperij ne uspostavlja nikakvo teritorijalno središte i ne oslanja se na utvrđene granice ili zapreke. On je decetralizirani i decentirajući aparat vladavine koji postepeno uključuje cijelo globalno područje unutar svojih otvorenih granica koje se sve više šire.7

U opisivanju imperija, Hardt i Negri, zapravo pribegavaju određenoj filozofskoj i nenaučnoj metafori, idealističkoj predstavi “tržišta kao takvog”, razvezanog od svake fiksiranosti za subjekte, “atopičnog”, u isti mah i svugde i nigde. Imperij svoje obrise zadobiva tek u multinacionalnim korporacijama i globalnim finansijskim institucijama. U ovakvom “decentralizovanom” i “decentrirajućem” aparatu vladavine, prema Negriju i Hardtu, mogu se odupreti samo spontane i decentralizovane mreže otpora, koje nazivaju mnoštvo. Revolucionarni subjekt za njih prestaje biti organizovana radnička klasa, te postaje niz heterogenih društvenih grupa i pojedinaca, kao što su digitalni radnici, prekarni radnici, migranti, različiti društveni aktivisti. Horizontalnim umrežavanjem ovakvih grupa, prema Hardtu i Negriju, moguće je pružiti otpor omniprezentnom imperiju.

U kontekstu neupitne hegemonije SAD na prelazu iz 20. u 21. vek teorije Negrija i Hardta mogle su nositi neku težinu, ali tek kao metafore za “duh vremena”. Postmarksistički chic termini kao što su “deteriorizovano”, u izvesnom metaforičkom smislu su odgovarale stanju stvari dezorjentisane lifestyle levice na Zapadu, koja se od političkih velikih tema povlačila na etički plan mikro-otpora. Nasuprot vladajućoj društvenoj atomiziranosti, nakon epiloga masovnih emancipatornih pokreta 20. veka, privid učešća u nekom neuhvatljivom mnoštvu, davao je kakvu-takvu moralnu satisfakciju “otpora sistemu”. Ipak, u rastućim globalnim konfliktima kojima imamo prilike da svedočimo poslednjih godina, baratanje terminima kao što su imperij i mnoštvo postaje potpuno politički deklasirano, i deficitarno za bilo kakvu ozbiljnu analizu međunarodnih odnosa.

Pitanje antiimperijalizma ponovo dobija na svojoj važnosti u diskusijama na levici. Egzemplarna rasprava na temu imperijalizma odigrala se tokom 2018. između čuvenog marksističkog geografa i ekonomiste, Dejvida Harvija (David Harvey) i Džona Smita (John Smith), autora veoma značajne studije “Imperijalizam u 21. veku”.

Poput Hardta i Negrija, i Dejvid Harvi smatra da je pojam imperijalizma u svom tradicionalnom, lenjinističkom, smislu izgubio na relevantnosti za savremeni kapitalizam, međutim za razliku od ove dvojice, Harvi svoju argumentaciju neposrednije zasniva u marksisitičkim terminima. Centralni Harvijev argument predstavlja procena da umesto eksploatacije (ili “supereksploatacije”) periferije od strane centra, odnosno transfera bogatstva sa globalnog Juga na globalni Sever, kao što su predlagale teorije zavisnosti (dependency theory), odnosno teorije svetskog sistema (world-system theory), savremeni kapitalizam se pre oslanja na različite strategije eksproprijacije vrednosti, odnosno komodifikacije prostora koja nisu pripadale sferi kapitalističke razmene (tzv. commons), time obezbeđujući privremeni domen širenja kapitalizma. Taj fenomen Harvi označava sintagmom “prostorna fiksiranja” (spatial fixes). Ta “prostorna fiksiranja” predstavljaju dinamičan način na koji se kapitalizam prostorno širi i reorganizuje, kako bi suzbijao permanentne krize akumulacije sa kojima je suočen. Dakle, nisu u pitanju strukturalni odnosi zavisnosti i transfera bogatstva između “bogatog Severa” i “siromašnog Juga”, već decentrirana pomeranja globalizovanog kapitalizma, koji u potrazi za novim tržištima, jefinijom cenom rada, i jeftinijim resursima, koja nisu fiksirana ni za jedno geografsko težište. Razvoj informacionih tehnologija i sa njim uparena transnacionalna mobilnost kapitala omogućena neoliberalnim politikama 80ih godina, pružili su dosad neviđeni dinamizam u geografskoj potrazi za višim profitnim stopama.

U kompleksnim mrežama distribucije, te kroz finansijalizovani oblik protoka kapitala, proizvodnja može da pomera svoje lokacije, dok u zavisnosti od tih promena u vidu industrijalizacije, odnosno deindustrijalizacije, restruktuira urbani pejzaž. Problem izvoza proizvodnje u zone jeftine radne snage, koji za teorije imperijalizma predstavljaju fokus istraživanja, Harvi vidi samo jednu od strategija, koja može biti razumljena samo u sadejstvu sa primenom neoliberanih politika u centru. Kako se kapital u centru suočava sa krizom viška akumulacije, odnosno, manjkom investicionih prilika, prostor samih država centra doživljava komodifikaciju. Budući da proizvodne investicije postaju manje profitabline, kapital se preliva u finansijsku sferu berzanskih spekulacija i tržišta nekretnina. Tako stari industrijski centri kao što su Detroit i Liverpul doživljavaju urbanističku devastaciju, dok finansijski centri poput Nju Jorka i Londona doživljavaju ekspanziju, pružajući prostor za vrtoglavi rast cena nekretnina. Bivši radnički kvartovi kao što su Bruklin i Harlem zbog rastuće cene troškova života istiskuju stanovništvo i postaju rezervisane za bogate elite, stvarajući nove profitne zone za investicije u tržište nekretnina i luksuzne robe. Sa druge strane, u novo-industrijalizovanim regijama globalnog Juga, usled velike i nagle akumulacije kapitala, dolazi do munjevitog razvoja novih investicionih mega-centara, kao što su bogati gradovi kineske pacifičke obale ili Singapur. U svojoj debati sa Smitom, Dejvid Harvi odlazi toliko daleko da tvrdi da je poslednjih 30 godina transfer bogatstva u velikoj meri promenio pravac, od “globalnog Severa” ka “globalnom Jugu”. 8Dostupno na: https://roape.net/2018/02/05/realities-ground-david-harvey-replies-john-smith/

Džon Smith reaguje na Harvijeve tvrdnje smatrajući da Harvi zanemaruje dominantnu ulogu “super-eksploatacije” radne snage periferije, stavljajući ga u isti ravan sa ostalim vidovima “prostornih fiksiranja”, te previđa da je eksport proizvodnje u zone jeftinog rada uslov mogućnosti finansijalizacije na Zapadu, a ne tek paralelni proces. Za Smita, finansijalizacija kapitala ne relativizuje uloge centra i periferije, već ih dodatno učvršćuje, te smatra da je danas proces transfera bogatstva sa globalnog Juga na globalni Sever ekstremniji nego ikad. Naime, u pitanju nije naprosto ubiranje viška na osnovu razlike u nivoima nadnica u različitim područjima, već noseći stub savremenog kapitalizma koji Smith naziva “globalna arbitraža rada” (global labour arbitrage). Pri tome odrednice “globalni Jug” i “globalni Sever” nisu naprosto geografske fiksacije, na šta ih Harvi svodi, već predstavljaju zbirno ime za niz političkih, ekonomskih i kulturalnih faktora na postkolonijalnom prostoru, na koje se oslanjaju globalni monopoli prilikom snižavanja cena rada ispod njihove vrednosti, kako bi omogućili supereksploataciju periferije.

Države periferije su strukturno pritisnute u sistem globalizovane proizvodnje i razmene, jer je kolonijalno nasleđe uništilo kapacitete za autonomni privredni razvoj, te se u globalizovanim lancima proizvodnje i vrednosti strukturiraju tako da servisiraju potrebe globalnih monopola, čija se središta nalaze na globalnom Severu (čiju okosnicu predstavljaju SAD, Evropa, Japan).  Lišeni ekonomske infrastrukture koja bi omogućila autonoman razvoj, ekonomije periferije su zavisne od priliva inostranog investicionog kapitala zarad održavanja privredne aktivnosti. Međutim te inostrane investicije dolaze samo pod uslovom održavanja drastično nižih nadnica nego u zemljama centra. Naime, cene rada moraju ostati ispod vrednosti rada, kako bi se privredna aktivnost uopšte odvijala na periferiji. Stoga je moguće da radnik_ica u tekstilnoj industriji u Bangladešu učestvuje svojom nadnicom manje od 1% u ceni gotova proizvoda, dok su razlike između sličnih poslova u zemljama centra i zemljama periferije 10 naprema 1, ili čak 20 naprema 1.

Jeftini proizvodi se plasiraju na svetsko tržište (sirovine, primarne prerađevine, delovi za kompleksnije industrije), dok se uvoze skuplji proizvodi zemalja centra (gotovi kompleksni proizvodi), proizvodeći efekat nejednake razmene koja onemogućava dalji razvoj. Tako da za održavanje bilansa postaju zavisni od inostranog kreditiranja privrede, gde se svetske finansijske poluge, kao MMF, Svetska banka, nalaze u zemljama centra, dok se sama inostrana razmena izražava u dolarima kao globalnoj valuti.

Smitovo insistiranje na “globalnoj arbitraži rada” kao dominantnom procesu savremenog kapitalizma potkrepljuje i recentno istraživanje koje je sprovela grupa istraživača_ica na čelu sa antropologom, Džejsonom Hikelom (Jason Hickel)9Dostupno na: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S095937802200005X#b0305. U istraživanju koriste metod “analize otiska” (footprint analysis) koji se koristi i prilikom merenja uticaja proizvodnje na životnu sredinu, kako bi preciznije uspeli da odrede količinu sirovog materijala, zemljišta i rada koji je uložen u proizvodnju, koja se eksportuje iz perfierije na centar. Ovakav pristup omugućio im je da navigiraju kroz kompleksne distributivne lance, i da jasnije odrede razlike između ulazinih jedinica za proizvodnju određene vrednosti koja se odvija na periferiji, te konačne realizacije te vrednosti koja se odvija u zemljama centra. Ta razlika je kvantifikovana u odnosu na dominantne cene na zapadu, kao i prosečne svetske cene, kako bi se dala monetarna procena vrednosti koja je isisana iz ekonomija periferije.

Rezultati njihovog istraživanja pokazuju da vrednost isisana iz ekonomija periferije, prema njihovoj monetarnoj proceni, konstituiše čak 23% ukupnog bruto društvenog proizvoda ekonomija centra, dok prosečna vrednosti koja je isisana u čitavom periodu istraživanja od 1990. do 2015, na sličnom nivou, odnosno, 24%. Iz ovoga proizilaze dva zaključka: prvo, da transfer vrednosti sa periferije na centar konstituiše lavovski deo ekonomija centra, te da nikako ne može biti uziman kao sporedni činbenik; drugo, da taj deo ostaje konstantan i u drugoj deceniji 21. veka, odnosno, da ne postoji tendencija obrtanja pravca trasnfera bogatstva, kako komentariše Harvi.

Uprkos nesumnjivoj važnosti za savremenu analizu međunarodnih odnosa, da li se možemo u potpunosti osloniti eksplanatorni okvir koje nam nudi nasleđe “teorija zavisnosti” i “teorija svetskog sistema”? Treba imati u vidu da se teorije imperijalizma koje se baziraju na transferu vrednost sa periferije u center, javljaju u prvim decenijama nakon završetka Drugog svetskog rata, u uslovima konsolidacije hegemonije SAD u međunarodnim odnosima. Štaviše, one se u dobroj meri bave krizom apsorbcije viška vrednosti u zemljama centra. Zone ultra-depresirane cene rada postoje radi održavanja visokih profitnih stopa, koje se ne mogu ostvariti u zemljama centra. Iako je proces globalnog transfera vrednosti i dalje na delu, čini se da ne pruža potpun odgovor na eskalaciju svetskih konflikata u poslednjoj deceniji, kao ni na ekonomsku emancipaciju Kine iz perifernog položaja u status kompetitivne ekonomske sile.

Imperijalizam kakav poznajemo danas i dalje počiva na političkoj, ekonomskoj i vojnoj dominaciji zemalja bogatog Severa, nad zemljama siromašnog Juga, a pojava kompetitivnih formacija međunarodne trgovine, poput BRICKS-a, ne mora nužno da znači da sa padom globalne hegemonije SAD i saveznika, dolazi period oslobođenog razvoja periferije.

Kao što ne sme zapadati u klopke liberalnih ideoloških dihotomija autoritarizma vs liberalne demokratija, emancipatorna leva politika, ne sme zapadati u “geopolitičke spekulacije”, te zauzimati navijački stav u konfliktima među državama koje generiše kompeticija nad kontrolom međunarodne trgovine. Teorije imperijalizma utoliko pružaju dragoceno naučno oruđe kojim je moguće održati naučnu autonomiju leve politike od ideoloških pristrasnosti u nadirućim konfliktima. Istorijski materijalizam, pri tome, kao nauka čiji je eminent predmet istorija, nema ništa drugo osim istorije same. Međutim, kao nedogmatska nauka živog procesa, ona može posredovati svoje istorijske uvide sa potrebama sadašnjeg trenutka. Stoga, možda odgovor na izazove današnjice treba tražiti u posredovanju temeljnih uvida o dinamici centar-periferija, i njenom značaju za globalni kapitalizam, sa ranijim uvidima Luksemburg, Buharina i Lenjina, koje bacaju svetlo na interimperijalističku kompeticiju i njene razorne posledice.

Bilješke:
1Dostupno na: https://www.theguardian.com/commentisfree/2025/jun/15/trump-netanyahu-khamenei-three-angry-old-men
2 https://www.ft.com/content/8d1afb00-57ee-4b59-abe3-df0ff18084fb 
3Dostupno na: https://www.theguardian.com/commentisfree/2022/jun/21/pacificsm-is-the-wrong-response-to-the-war-in-ukraine
4Dostupno na: https://kyivindependent.com/slavoj-zizek-fate-no-longer-smiles-on-us-europeans/
5Dostupno na: https://monthlyreview.org/2021/03/01/the-ideology-of-late-imperialism/
6Teorije zavisnosti koje nastaju na tragu Prebich-Singerovih nalaza o nejednakoj razmeni denunciraju i uvrežene ekonomske termine kojima se nacionalne ekonomije označavaju kao “zemlje u razvoju”, odnosno “razvijene zemlje”. Nasuprot ovim ideološkim terminima, koji impliciraju da je ekonomska nerazvijenost interni problem date ekonomije, te da kroz industrijalizaciju vođenu potrebama svetskog tržišta dolazi do razvoja, Andre Gunter Frank u svom tekstu iz 1966. “Razvijanje podrazvijenosti” (The Development of Underdevelopment), predlaže termin podrazvijenosti. Za razliku od nerazvijenosti koja se može izjednačiti sa pre-industrijskim, odnosno tradicionalnim stanjem društva, podrazvijenost predstavlja strukturni i istorijski pojam pod kojim se razumeva integracija perifernih ekonomija u globalno tržište na nejednakim osnovama. Kroz kolonijalnu eksproprijaciju resursa, eksploataciju radne snage, i tržišnu dominaciju, zemlje centra strukturno prilagođavaju ekonomije periferije tako da produbljuju globalne odnose nejednakosti. Stoga, nike u pitanju puki “zaostatak” ekonomija periferije, naspram ekonomija centara, kako implicira pojmovni par razvijene vs zemlje u razvoju, već je u pitanju proces podrazvijanja periferije kako bi se njena ekonomija držala u odnosu zavisnosti spram kapitala iz centra.
7Negri, Hart, Imperij, str 6.
8Dostupno na: https://roape.net/2018/02/05/realities-ground-david-harvey-replies-john-smith/
9Dostupno na: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S095937802200005X#b0305

Kritičke teorije imperijalizma: naučno oruđe protiv geopolitičkih spekulacija