Autor: Samir Beharić

Kada je američki stručnjak za genocid Gregory H. Stanton 1996. godine predstavio svoj rad „Osam stadijuma genocida“, genocid u Srebrenici – koji je izvršila Vojske Republike Srpske pod komandom generala Ratka Mladića – već se dogodio godinu ranije u srcu Evrope.

Genocid u Srebrenici 1995. godine, sada prepoznat kao jedini pravno utvrđeni genocid u Evropi od Holokausta, ubrzo je testirao Stantonov model, potvrđujući njegovu trajnu relevantnost.

Godine 2012, Stanton je revidirao svoj rad i dodao dva nova stadijuma, predstavivši deset stadijuma genocida: od klasifikacije, simbolizacije, diskriminacije, dehumanizacije, organizacije, polarizacije, pripreme, do progona, istrebljenja i poricanja.

Ovaj akademski okvir korišćen je ne samo za objašnjenje kako genocidi nastaju, već i za omogućavanje zajednici da prepozna određeni stadijum i spriječi genocid prije nego što se dogodi.

U decenijama nakon presuda Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (ICTY) i Međunarodnog suda pravde (ICJ), političko rukovodstvo entiteta Republika Srpska u Bosni i Hercegovini i susjedne Srbije uporno poriče genocid u Srebrenici, uprkos njegovom pravnom priznanju. To se dešava i danas. Dok svijet jednom godišnje, 11. jula, zastane da se sjeti bošnjačkih muškaraca i dječaka ubijenih ljeta 1995, poricatelji genocida svakodnevno pominju Srebrenicu – ne da odaju počast žrtvama, već da negiraju zločine koje je počinila Vojske Republike Srpske.

Ovo poricanje produbljuje etničke podjele, ometa pomirenje, ugrožava izglede za trajni mir i ugrožava aspiracije za članstvo u EU kako Bosne i Hercegovine, tako i Srbije.

Bez istine nema članstva u EU

Od ranih 2000-ih, Evropski parlament i brojne članice EU usvojile su nekoliko rezolucija kojima osuđuju poricanje genocida i relativizaciju genocida u Srebrenici. Godine 2020, njemački ministar vanjskih poslova Heiko Maas jasno je rekao da „u zemlji koja želi da se pridruži EU nema mjesta za nacionalističko podsticanje, poricanje ratnih zločina ili veličanje ratnih zločinaca.“

U julu 2021, visoki predstavnik za Bosnu i Hercegovinu, međunarodni zvaničnik zadužen za nadzor civilne implementacije Dejtonskog mirovnog sporazuma, uveo je zabranu poricanja genocida i veličanja ratnih zločinaca kroz amandmane na Krivični zakon Bosne i Hercegovine. Zabrana poricanja genocida dovela je do smanjenja dokumentovanih slučajeva poricanja, ali poricanje ostaje uporan i neriješen problem.

Godine 2024, Generalna skupština UN-a usvojila je rezoluciju kojom se 11. juli proglašava Međunarodnim danom sjećanja i obilježavanja genocida u Srebrenici 1995. godine, uz osudu „bez rezerve svakog poricanja genocida u Srebrenici kao istorijskog događaja“.

Ipak, uprkos ovim snažnim deklarativnim i pravnim stavovima, mnogi međunarodni akteri odabrali su da umiruju srpske nacionaliste i poricatelje genocida poput Milorada Dodika i Aleksandra Vučića. Ova nevoljkost da se suoče s poricanjem poslala je opasnu poruku: da ne postoje stvarne posljedice za revizionizam, govor mržnje ili ponižavanje preživjelih genocida.

Kako je poricanje genocida postalo način vladanja

Ova nekažnjivost je očigledna čak i u samom gradu Srebrenici. Milan Grujičić, srpski gradonačelnik Srebrenice i član vladajuće SNSD (Savez nezavisnih socijaldemokrata), dosljedno poriče genocid, umanjuje broj bošnjačkih žrtava i promoviše teorije zavjere. Njegova izjava da će priznati genocid „ako to dokažu činjenice i istorija“ odražava širi poricateljski stav političke elite Republike Srpske.

Opozicioni lideri ne nude stvarnu alternativu. Gradonačelnik Banje Luke i predsjednik PDP-a (Partija demokratskog progresa) Draško Stanivuković više puta je poricao genocid, najnovije u online intervjuu 2024. godine, što je dovelo do pravnih mjera. Jelena Trivić, bivša članica PDP-a, slično je tvrdila da genocid „nikada nije dogodio“. Ovi primjeri pokazuju da je u Republici Srpskoj poricanje dio glavnog političkog toka.

Decenijama, kako vladajuće, tako i opozicione stranke u entitetu Republika Srpska bave se poricanjem genocida i veličanjem ratnih zločinaca. Daleko od toga da nudi ideološku alternativu, srpska opozicija često odražava nacionalističku retoriku Dodikove SNSD. Ono što postoji nije prava ideološka opozicija, već fragmentirana grupa poslanika koji se nadmeću s Dodikom u promovisanju srpskog nacionalizma, poricanju genocida u Srebrenici i kultivisanju proruskih sentimenata u trci za nacionalističke glasove.

Obim i upornost ovog poricanja dobro su dokumentovani. Memorijalni centar Srebrenica objavljuje godišnji Izvještaj o poricanju genocida, prateći trendove i obrasce poricanja u Bosni i Hercegovini i širem regionu.

Šesto izdanje Izvještaja, objavljeno ove godine na 30. godišnjicu genocida, zabilježilo je 99 slučajeva poricanja između juna 2024. i maja 2025, što je značajan pad u odnosu na 305 slučajeva prethodne godine, možda odražavajući uticaj pravnog i društvenog pritiska. Ipak, Srbija ostaje primarni izvor poricanja, praćena entitetom Republika Srpska, a u manjoj mjeri i Crna Gora.

Najčešći oblici uključivali su 76 slučajeva aktivnog poricanja i 21 slučaj relativizacije zločina, uz izolovane slučajeve podrške počiniocima, priznavanja zločina bez nazivanja genocidom i trijumfalističke retorike.

Jedanaesti stadijum genocida: Trijumfalizam u praksi

Od kraja rata u Bosni, stručnjaci za genocid proučavali su uzroke i dugoročne posljedice genocida u Srebrenici. Ono što se dogodilo neposredno prije, tokom i nakon Srebrenice je udžbenički primjer koji se uklapa u deset stadijuma genocida Gregoryja H. Stantona, pri čemu je poricanje posljednji stadijum.

Dok Stantonov model završava s poricanjem, on ne obuhvata u potpunosti evoluirajuće postgenocidne dinamike u Bosni i Hercegovini. Nadograđujući Stantonovo istraživanje, bosansko-australijski stručnjak za genocid Hariz Halilović nadogradio je model dodavanjem jedanaestog stadijuma genocida, koji je nazvao „trijumfalizam“.

Prema Haliloviću, u ovom stadijumu počinioci, njihovi podržavaoci i političke elite ne skrivaju niti poriču ubistva, već ih otvoreno slave, javno ponižavaju preživjele i podižu spomenike u čast osuđenim ratnim zločincima.

Neki od primjera koji potvrđuju Halilovićevu teoriju uključuju murale i spomenike u čast ratnim zločincima širom Srbije i entiteta Republika Srpska, kao i kampanje mržnje protiv bošnjačkih povratnika u Republici Srpskoj.

Ovaj stadijum trijumfalizma nije teorijski. On se odvija u realnom vremenu. Milorad Dodik, kao najistaknutiji poricatelj genocida na Balkanu danas, oličava ovu fazu kroz retoriku i konkretne akcije.

Koliko daleko je previše?

Milorad Dodik mora biti zaustavljen prije nego što Bosna i Hercegovina dostigne tačku bez povratka. Uz podršku Aleksandra Vučića i ohrabren godinama nekažnjivosti, Dodik nije samo prijetio secesijom; on je polako sprovodi. Od uspostavljanja paralelnih institucija i podrivanja Ustavnog suda Bosne i Hercegovine, do unapređenja ponovnog stvaranja Vojske Republike Srpske i usklađivanja s Kremljom, ovo nisu samo upozorenja, već elementi procesa demontiranja koji je već u toku.

Državne institucije Bosne i Hercegovine, uključujući njeno pravosuđe, zajedno s međunarodnom zajednicom, moraju djelovati odlučno: provoditi zabranu poricanja genocida, sankcionisati one koji veličaju ratne zločince i usloviti svaku političku ili finansijsku saradnju sa Srbijom i Republikom Srpskom punim poštovanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma i međunarodnih presuda.

Bosna i Hercegovina ne može priuštiti još jedan ciklus međunarodne neaktivnosti. Poricanje, ako se ne ospori, ne blijedi. Ono evoluira. Međunarodna zajednica mora se suočiti ne samo s onim što se dogodilo u prošlosti, već i s onim što se dešava sada. Kao što je Stanton upozorio, poricanje samo po sebi nije kraj. Ono je „među najsigurnijim pokazateljima daljih genocidnih masakara.“

Prevod je uradio PCNEN

Link na  verziju teksta na engleskom jeziku.

NAPOMENA: Ovaj tekst je objavljen u partnerstvu sa European fund for the Balkans – predstavništvo Network of European Foundations

Stavovi iznešeni u ovom tekstu ne predstavljaju stavove redakcije portala PCNEN, što ne znači, nužno, da ne postoji podudarnost ili bliskost. Uredništvo PCNEN-a zadržava pravo da edituje komentare na tekst koji se postuju na portalu ili na PCNEN stranicama na društvenim mrežama Facebook i Twitter.