Pišu: Frauke M. Seebass/Marina Vulović

Dijalog između Kosova i Srbije, koji predvodi Brisel, zaglavljen je. Uprkos navodnom probojnom sporazumu postignutom 2023. godine nakon pregovora u Ohridu i Briselu, odnosi između dvije zemlje nastavljaju se pogoršavati i postoji mala želja za napretkom u obje prestonice usred egzistencijalnih domaćih izazova. Stanovnici opština sa srpskom većinom na Kosovu su na meti, jer su kosovske vlasti zatvorile paralelne institucije finansirane iz Beograda, lišavajući veliki dio stanovništva socijalnih davanja. Budući da će zastoj vjerovatno potrajati mjesecima, novi tim EU može igrati važnu ulogu u olakšavanju praktičnih rješenja na terenu, sprječavajući dalju dezintegraciju i marginalizaciju kosovskih Srba i drugih ranjivih grupa.

Dijalog u limbu, raspliće se na terenu

Dijalog na visokom nivou, koji je odobrila Generalna skupština UN, započeo je 2011. godine sa četiri ključna cilja: “faktor mira, sigurnosti i stabilnosti u regionu“; „promovisanje saradnje“; „postizanje napretka na putu ka Evropskoj uniji“; i „poboljšanje života ljudi“. Uspjesi su postignuti u svim oblastima, posebno na tehničkom nivou, ali konačno političko rješenje nije postignuto. Mnogi od otprilike 90 sporazuma još uvijek čekaju (potpunu) implementaciju, a protekle godine su svjedočile alarmantnom nazadovanju, posebno kada su u pitanju životi ljudi koji su najviše pogođeni nedostatkom normalizacije. Kao rezultat toga, dijalog funkcioniše u kriznom režimu umjesto da daje rezultate na terenu.

Ovo se posebno odnosi na opštine sa srpskom većinom na sjeveru Kosova. Od 2021. godine, vlada premijera Albina Kurtija je raspustila paralelne srpske institucije koje je smatrala ilegalnim. U potezu koji je pokrenuo Beograd, kosovski Srbi su masovno podnijeli ostavke na javne funkcije u novembru 2022. godine, ostavljajući zajednicu bez zastupljenosti na nacionalnom, opštinskom i sudskom nivou, kao i u policiji. Lokalni izbori u četiri sjeverne općine: Leposavić, Sjeverna Mitrovica, Zubin Potok i Zvečan, naknadno su bojkotovani, što je dovelo do izbora gradonačelnika nesrpskog porijekla, nakon čega su uslijedili nasilni neredi. Kada je teroristička grupa oko ozloglašenog srpskog biznismena Milana Radoičića ubila policajca u blizini Banjske u septembru 2023. godine, a srpske snage se okupile na granici, strahovi od obnove sukoba su porasli.

Dijalog na visokom nivou, koji je odobrila Generalna skupština UN, započeo je 2011. godine sa četiri ključna cilja: “faktor mira, sigurnosti i stabilnosti u regionu“; „promovisanje saradnje“; „postizanje napretka na putu ka Evropskoj uniji“; i „poboljšanje života ljudi“. Uspjesi su postignuti u svim oblastima, posebno na tehničkom nivou, ali konačno političko rješenje nije postignuto. Mnogi od otprilike 90 sporazuma još uvijek čekaju (potpunu) implementaciju, a protekle godine su svjedočile alarmantnom nazadovanju, posebno kada su u pitanju životi ljudi koji su najviše pogođeni nedostatkom normalizacije. Kao rezultat toga, dijalog funkcioniše u kriznom režimu umjesto da daje rezultate na terenu.

Ovo se posebno odnosi na opštine sa srpskom većinom na sjeveru Kosova. Od 2021. godine, vlada premijera Albina Kurtija je raspustila paralelne srpske institucije koje je smatrala ilegalnim. U potezu koji je pokrenuo Beograd, kosovski Srbi su masovno podnijeli ostavke na javne funkcije u novembru 2022. godine, ostavljajući zajednicu bez zastupljenosti na nacionalnom, opštinskom i sudskom nivou, kao i u policiji. Lokalni izbori u četiri sjeverne općine: Leposavić, Sjeverna Mitrovica, Zubin Potok i Zvečan, naknadno su bojkotovani, što je dovelo do izbora gradonačelnika nesrpskog porijekla, nakon čega su uslijedili nasilni neredi. Kada je teroristička grupa oko ozloglašenog srpskog biznismena Milana Radoičića ubila policajca u blizini Banjske u septembru 2023. godine, a srpske snage se okupile na granici, strahovi od obnove sukoba su porasli.

Nakon toga, vlada Kosova je smatrala paralelne institucije kojima upravlja Srbija bezbjednosnom prijetnjom i inicirala njihovo zatvaranje. Iako je pitanje paralelnih institucija već bilo riješeno Briselskim sporazumom iz 2013. godine, rješenja su redovno odgađana. Zabranjen je dinar i zatvorene kancelarije koje su administrirale socijalne beneficije na otprilike 90 posto stanovnika opština sa srpskom većinom, a nnije ponuđena alternativa. EU i njene države članice su u međuvremenu povećale pritisak na Prištinu da inicira još jedan ključni sporazum, stvaranje Udruženja/Zajednice opština sa srpskom većinom (A/ZSO) kako bi se olakšala reintegracija Srba u strukture Kosova i ojačalo njihovo učešće. Predloženi statuti predviđaju značajnu autonomiju u obrazovanju, zdravstvu, urbanom i ruralnom planiranju i ekonomiji. Međutim, s trenutnim krizama vlasti u obje zemlje – tekućim masovnim protestima u Srbiji i blokiranjem formiranja parlamenta na Kosovu – nijedan lider nije sklon značajnom angažmanu, dok lokalno stanovništvo ponovo plaća cijenu političkog zastoja.

Davanje prioriteta lokalnom

Bez jasne volje obje vlade da prevaziđu politički zastoj, EU, kao posrednik u dijalogu, nalazi se u neobičnom položaju. Sveukupno, bila je uspješnija u olakšavanju implementacije tehničkih sporazuma nego onih na visokom političkom nivou. Primjer toga bila je uspješna integracija (do novembra 2022.) policije i pravosuđa u opštinama sa srpskom većinom. Stoga bi se EU trebala ponovo fokusirati na lokalni nivo i tražiti rješenja za neriješena pitanja koja otežavaju svakodnevni život nevećinskih zajednica, posebno u vezi sa paralelnim strukturama kao što su škole, zdravstvene ustanove i sistemi socijalne zaštite.

Da bi bio uspješan, novi pristup dijalogu mora osigurati vlasništvo lokalnih zajednica nad predloženim rješenjima. EU je oduvijek nedostajao dubok angažman sa civilnim društvom i kreatorima promjena na terenu, što je u prošlosti uspješnu integraciju činilo zavisim od saradnje Beograda i njegovih klijentelističkih mreža na terenu. Dijalog je stoga oduvijek bio vođen od strane elita, a trenutno je njihov talac. Stalno upravljanje krizama u dijalogu, posebno u sjevernim opštinama, direktan je rezultat ove dinamike koju je EU nenamjerno stvorila. Pored toga, jednostrani potezi Prištine – od zatvaranja osnovnih paralelnih institucija za pružanje socijalnih usluga do sekuritizacije sjevernog Kosova – pogoršali su situaciju, povećavajući ogorčenost i nesigurnost u nevećinskim zajednicama. Ova „prisilna integracija“ ne olakšava lojalnost prema kosovskom sistemu, posebno ako se ne nude održive alternative, već zapravo postiže suprotno. Osim toga, srpska strana ne daje prioritet lokalnim potrebama, a Beograd ih redovno instrumentalizuje umjesto da ih rješava. Bez vlasništva nad dijalogom na lokalnom nivou i održive stabilnosti na sjeveru, ovo područje će i dalje biti žarište krize – kao što je uočeno u posljednjih nekoliko godina.

S obzirom na tendenciju sadašnje vlade Kosova da zatvara paralelne institucije koje pružaju socijalnu sigurnost – potez koji je bio nedozvoljen prethodnim vladama – rješenja za pogođene zajednice moraju biti prioritet. Trenutna situacija prisiljava mnoge Srbe sa Kosova da putuju stotinama kilometara u Srbiju kako bi primali socijalnu pomoć, dok se oni koji iz različitih razloga ne mogu dobiti lične karte Kosova boje da će uskoro ostati nasukani. Bez rješavanja pitanja socijalnih davanja, paralelnog obrazovanja i zdravstvene zaštite, doći će do još veće fragmentacije zajednice i iseljavanja Srba sa Kosova, posebno sa sjevera. Druge nevećinske zajednice, poput Goranaca, Bošnjaka ili Roma, takođe se oslanjaju na usluge koje pružaju ove paralelne strukture i slično su pogođene. EU bi trebala ozbiljnije shvatiti tešku situaciju u vezi sa ljudskom sigurnošću u opštinama sa srpskom većinom, jer je to glavni uzrok iseljavanja. Ove institucije mogu izgledati manje politički, ali one osiguravaju opstanak zajednice i vitalne su za kvalitet života, tako da se ne smiju tretirati kao druge paralelne institucije.

Kako bi se krenulo naprijed, EU bi mogla predložiti praktična rješenja za ove institucije na osnovu postojećih modela unutar Unije. Model njemačkih škola u inostranstvu mogao bi pružiti rješenje za škole kojima upravlja Srbija, dok bi Univerzitet Andrassy u Mađarskoj, gdje se nastava izvodi na njemačkom jeziku, mogao poslužiti kao model za Univerzitet u Sjevernoj Mitrovici kojim upravlja Srbija. Rješenja za institucije u socijalnoj sferi trebala bi biti prilagođena lokalnim okolnostima i moraju se baviti najhitnijim potrebama pogođenih ljudi. Takođe bi trebalo staviti veći diplomatski pritisak na njihovo olakšavanje. Iako trenutno ne postoji politički zamah za (potpunu) implementaciju A/CSM-a, ova praktična rješenja mogla bi postaviti temelje za buduću institucionalizaciju i osigurala bi lokalni legitimitet.

Predstojeći opštinski izbori na Kosovu, planirani za jesen 2025. godine, nude priliku za početak (ponovnog) angažovanja na lokalnom nivou, budući da su kosovski Srbi najavili svoje učešće, što bi moglo okončati institucionalni zastoj koji postoji od 2022. godine i olakšati njihovu reintegraciju. EU bi to trebala koristiti kao katalizator ne samo za konsultacije s elitama – kao što je trenutna praksa – već i za proširenje svojih konsultacija i aktivnog učešća u dijalogu i njegovim mogućim rješenjima na lokalno civilno društvo i nosioce promjena. Samo na taj način može se osigurati da dijalog ispuni svoj četvrti i vjerovatno najvažniji cilj: poboljšanje života ljudi na terenu.

Prevod je uradio PCNEN

Link na  verziju teksta na engleskom jeziku.

NAPOMENA: Ovaj tekst je objavljen u partnerstvu sa European fund for the Balkans – predstavništvo Network of European Foundations

Stavovi iznešeni u ovom tekstu ne predstavljaju stavove redakcije portala PCNEN, što ne znači, nužno, da ne postoji podudarnost ili bliskost. Uredništvo PCNEN-a zadržava pravo da edituje komentare na tekst koji se postuju na portalu ili na PCNEN stranicama na društvenim mrežama Facebook i Twitter.