Blef Veselina Pejovića, vlasnika Uniproma, da će otpustiti 600 radnika bacio je svijetlo na kombinat aluminijuma, pa ja pažnja javnosti opet usmjerena na brojne ekonomsko-političke faktore koji su uticali na rad ove kompanije. U ovom tekstu pokušaćemo da raščlanimo krupne ekonomsko-političke odluke koje su određivale poslovanje kompanije u ovoj industriji.

Kombinat aluminijuma osnovan je 1969. godine u Podgorici, iako se rudnik boksita nalazi u Nikšiću, što je bila prva krupna politička odluka koja je dovela do nepotrebnih transportnih i organizacionih troškova bez ekonomske logike. Odluka da kombinat aluminijuma bude smiješten usred plodne ravnice ima i danas negativan uticaj na zagađivanje okoline, prevashodno zbog otpadnih voda i bazena crvenog mulja. Putem vjetra, prašina crvenog mulja može da se raznese i na veće udaljenosti.

Kombinat aluminijuma u Podgorici je decenijama uspijevao da opstane zahvaljujući subvencijama elektrine energije, plaćene novcem poreskih obveznika. U zenitu tokom socijalističkog perioda, KAP je zapošljavao 5560 radnika koji su imali plaćene poreze, doprinose, beneficirani radni staž, regres, organizovan prevoz. Zanimljivo je to što prilikom sloma socijalističkog sistema, radnici nisu potrčali da brane radna prava ili nekadašnju državnu ili društvenu svojinu, nego su ispred skupštine skandirali parole u korist Imovinskog rata i društvene tranzicije putem koje su im benefiti iz prethodnog perioda ukinuti. Interesantno je i to što je postojala alternativa u liku elektroinženjera Anta Markovića koji je prethodno bio generalni direktor “Rada Končara”, kompanije koju je uspio da podigne sa 500 na 20.000 zaposlenih za koju je radio decenijama, no narod je umjesto demokratizacije i liberalizacije izabrao mlade, lijepe i pametne partijske naraštaje.

KAP je 2005. godine prodat za nepunih 50 miliona eura offshore kompaniji “Salamon Enterprises” koja je pripadala ruskom tajkunu Olegu Deripaski. No, sa novim vlasnikom nisu došle nove investicije u tehnologiju i proizvodnju, nego se nastavilo sa korišćenjem državnih subvencija za električnu energiju vrijednim desetine miliona eura, a bivša vlada mu je oprostila i utaju poreza od 7,5 miliona eura.[1]

KAP se, potom, zadužio kod Dojče banke, a taj kredit sa ukupnom izloženošću od 132 miliona eura je garantovala tadašnja Vlada Crne Gore. Nadalje, fabrika glinice u KAP-u je zatvorena 2009. godine, što je značilo da je KAP morao da nabavlja sirovinu iz inostranstva koja bi dolazila u luku Bar ili kopnom iz okoline Zvornika, tako da je, osim troškove sirovina, plaćao i troškove transporta željeznicom do kombinata.

Zamislite situaciju da živite na selu, imate voćnjak i odlučite se da proizvodite sok. Potom se preselite u susjedno mjesto, pa plaćate transport voća do vaše nove adrese gdje želite da pravite sok. Nakon nekog vremena, odlučite se da ne koristite vaše voće za pravljenje soka, nego da kupujete voće iz inostranstva po višoj cijeni. Da poslujete na takav način, jasno je da nikad ne biste prodali sok na tržištu, tj. prodavali biste ga jedino ukoliko bi neko dobrovoljno pristao da vam stalno plaća troškove neracionalnog poslovanja.

Upravo tako je KAP funkcionisao i opstajao decenijama zahvaljujući novcu građana. Bivša vlast je u KAP usula više od 300 miliona eura novca građana samo po osnovu državnih garancija i subvencionisanja električne energije. Za tu sumu novca moglo se izgraditi 5 do 6 bolnica sa novom medicinskom opremom ili, recimo, obučiti, prekvalifikovati i zaposliti 15.000 ljudi u IT industriji gdje su prosječne zarade visoke, a nezaposlenost niska u odnosu na druge industrije.

Krpljenje budžetskih rupa nastalih zbog pomaganja KAP-u vršeno je preko povećanja stope PDV-a, te parafiskalnih nameta, ukratko zavlačenjem ruku u džepove građana.

Stečaj u KAP-u je uveden 2013. godine, a iduće godine je kompanija Uniprom biznismena Veselina Pejovića kupila imovinu tog preduzeća za 25,7 miliona eura, iako je vrijednost imovine procijenjena na više od 50 miliona eura. Sklopljen je ugovor sa stečajnom upravom kojim je Uniprom garantovao kontinuitet proizvodnje do okončanja stečaja. Takođe, odlukom o razgraničenju između Glavnog grada i KAP-a prepisano je kompaniji Uniprom 417.804 kvadrata opštinskog zemljišta vrijednog najmanje 20 miliona eura, plus je kompanija oslobođena troškova komunalnog opremanja.[2] Valja naglasiti da Vlada Crne Gore po ugovoru iz 2013. godine plaća dio poreza i doprinosa za zaposlene, umjesto da te troškove snose KAP ili Uniprom.

Dovoljno je da pogledate sajt kompanije Uniprom https://uniprom.me/me/ko-smo i biografiju gospodina Pejovića pa da shvatite da se očigledno radi o paraprivatnoj kompaniji koja opstaje na tržištu zahvaljujući sklopljenom dilu sa prošlom vlašću koja ju je osvježavala državnim subvencijama.

Trenutna visoka cijena aluminijuma na svijetskoj berzi od oko 2200 dolara po toni ide na ruku Unipromu, no nesumnjivo je da je ova kompanija dugoročni kamen oko vrata građana Crne Gore koji je izdašno finansiraju. Ukoliko uzmemo pesimističnu verziju da je KAP u posljednje tri decenije sa svim subvencijama, utajom poreza, otpisima dugova, korupcijom, te kriminalnom privatizacijom koštao 500 miliona eura, to znači da je svakom od nekih 100.000 radnika realnog sektora uzeto 5.000 eura za finansiranje KAP-a.

Kompanije za proizvodnju aluminijuma su bile pravljene po modelu vertikalne integracije

Aluminijum je jedan od najtraženijih metala, jer je lagan, otporan na koroziju, može se lako obrađivati i oblikovati, a koristi se u avio industriji, građevinarstvu, proizvodnji automobila, te u brojnim drugim djelatnostima. Primarno se proizvodi od rude boksita i, u manjoj mjeri, od prerađenog otpada, gdje proizvodni proces obuhvata preradu boksita u glinicu koja, potom, ide u topionicu aluminijuma.  Industrijska proizvodnja aluminijuma započeta je 1886. Godine, kada je usavršen Hall-Heroult sistem elektrolitičke proizvodnje. Doba je to Prve industrijske revolucije, kada dolazi do stvaranja nove ekonomske platforme društva koju su činile telegraf za komunikaciju, ugalj kao izvor energije i željeznica za transport, a kompanije za proizvodnju aluminijuma su bile pravljene po modelu vertikalne integracije koja je obuhvatala rudnike boksita, rafinerije glinice, te proizvodnju aluminijuma sa piramidalnom organizacionom strukturom i linijama komunikacije. To je značilo da su ovako centralizovane kompanije morale imati precizne organizacione, bezbjednosne i tehničke procedure radi uspješnog dugoročnog poslovanja.

Bez vlastite proizvodnje glinice sa skupom električnom energijom je nemoguće biti uspješan na tržištu

Na poslovanje u ovoj industriji ponajviše utiče cijena sirovog aluminijuma na svijetskim berzama, kao što je to npr. London Metal Exchange (LME). Najveći svijetski proizvođač aluminijuma je Kina, koja proizvodi polovinu tog metala u svijetu. Kina je 2018. godine proizvela 33 miliona tona aluminijuma, a Rusija na drugom mjestu je proizvela svega 3.7 miliona tona.[3] Neophodan input za proizvodnju aluminijuma je električna energija, tako da cijena električne energije može bitno da utiče na poslovanje kompanije. Na primjer, kombinat aluminijuma u Mostaru je propao zbog niza faktora, od kojih je jedan dug za struju od 140 miliona eura prema Elektroprivredi Bosne i Hercegovine. Mostarski kombinat aluminijuma je plaćao električnu energiju oko 70 eura po megavatu, što je značajno više od cijene koju je plaćao kombinat u Podgorici prošle godine – 38.9 eura po megavatu.[4] Rad kombinata je zavisio i od cijene uvozne glinice od velikih dobavljača budući da je ukinuo vlastitu proizvodnju, tako da je pozitivno poslovanje bilo moguće jedino ako su bile visoke cijene aluminijuma na svjetskim berzama. Posljednjih 12 godina, kombinat u Mostaru je negativno poslovao gomilajući dugove. Istovremeno, Afrika sa 32% učestvuje u rezervama boksita u svijetu kojeg najviše kupuju Kinezi, čak se i tamo investira u proizvodnju. To znači da je konkurencija sada globalna, tako da bez vlastite proizvodnje glinice sa skupom električnom energijom je nemoguće biti uspješan na tržištu.[5]

Miloš KRIVOKAPIĆ

[1] https://www.slobodnaevropa.org/a/nakon_raskida_sa_rusima_kap_ide_pod_stecaj/24487806.html

[2] https://www.vijesti.me/vijesti/ekonomija/386870/dodjela-drzavnog-zemljista-unipromu-mijenja-racunicu-o-prodaji-kap-a

[3] https://investingnews.com/daily/resource-investing/industrial-metals-investing/aluminum-investing/aluminum-producing-countries/

[4] https://www.slobodnaevropa.org/a/%C4%91ukanovi%C4%87-mostarski-aluminij-se-mo%C5%BEe-spasiti/29625095.html

[5] https://www.alcircle.com/news/top-bauxite-exporters-from-africa-guinea-remains-the-leading-bauxite-supplier-while-china-drives-the-export-31764