Pišu:  Uglješa Vuković i Belma Buljubašić*

U ova dva eseja naslovljena Tačke ignorisanja u sjećanjima u bh medijima htjeli smo da prikažemo kako se mediji u Bosni i Hercegovini odnose prema određenim mjestima iz prošlosti koji se ukazuju kao nepoželjne istine u javnosti. Jedan esej je pisan iz perspetkive posmatranja medija u Federaciji Bosne i Hercegovine, a drugi se odnosi na Republiku Srpsku. S obzirom na činjenicu da se uticajni mediji u našem društvu različito  odnose prema prošlosti, u zavisnosti od toga iz kog su eniteta, ovim esejima htjeli smo predočiti kako izgleda ta podjela rada ukazujući na njene posljedice, izvjesne zakonomjernosti i na zarobljenost u okvirima politike što medije suštinski onemogućava da poštuju svoje profesionalne standarde. U današnjoj BiH služenje tzv. svojim istinima o minulim konflktima stvara i snažne tačke ignorisanje skrivajući ih u upadljivo odsustvo. Ignorisanje događaja iz prošlosti predstavlja najgoru uvredu za žrtve i onemogućava funkcionisanje bosanskohercegovačkog društva u cjelini. O događajima iz prošlog rata potrebno je javno govoriti na osnovu činjenica.

Ovim zajedničkim radom od dva eseja (jedan obrađuje temu i medije u FBiH, drugi iz RS) namjera nam je da otkrijemo tačke ignorisanja i predočimo izgled medijske zavjese što ih vješto prikriva. 

U postkonfliktinim područjima postoje određeni prostori, teme i događaji kojima se u medijima pristupa sa naročitom obazrivošću, a da to nije profesionalni oprez i skepsa, već nedvosmisleno podržavanje određene politike koju odlikuje namjera da se konfliktna žarišta zaborave, sakriju, ne istraže, ostave u tami koja krije počinioce i razloge nastanka, a sve zbog toga što aktuelna politika nije u stanju idejno se suprostaviti politici sukoba koja je vladala ili zbog toga što se oslanja na (ne)vidljivi kontinuitet sa tom politikom. Medijska slika od koje se očekuje da značajno utiče na oblikovanje stvarnosti, javnog mnjenja i pitanja koja se u njima postavljaju, ako i nema odlučujući učinak u kreiranju političke podobne stvarnosti, ima zasigurno značajan uticaj.

Mjesto na kojem se taj uticaj jasno vidi jeste upravo tabu prostor zločina, stratišta i razaranja iz konfliktnog doba počinjenih od strane pripadnika tzv. svoje vojske, policije ili tzv. svojih sunarodnika. Uspostavlja se očigledna, opipljiva i veoma dugačka spirala tišine što obuhvata cijelokupnu mejnstrim medijsku scenu u svrhu uporne ignorancije koja će svojim ignorisanjem uzdignuti se čak i iznad poricanja jer neće uopšte problematizovati sporne događaje iz prošlosti, već će ih sigurno prenebregnuti tišinom, odnosno nespominjanjem. Očit i govorljiv je primjer banjalučke džamije Ferhadije srušene 1993. od strane navodnih nepoznatih počinilaca (nikad otkrivenih) u okolnostima koje su nesumljivo ukazivale na spregu zvanične vlasti sa vandalskim rušenjem kojim je poslata jasna poruka nepoželjnosti banjalučkim Bošnjacima. Počinioci nikad nisu pronađeni, prostor na kojem se Ferhadija nalazila je „očišćen“ bacanjem ostataka na smetljište, vlasti nisu dopuštale njenu rekonstrukciju neposredno nakon sukoba.

Ferhadija je kulturni i istorijski spomenik Bosne i Hercegovine i svijeta jer stavljena je pod zaštitu UNESCO-a, nalazila se u centru grada, bila je nezaobilazni spomenik i ponos grada, smatrala se važnim arhitektonskim poduhvatom iz otomanskog perioda i jednom od najlješih i najneobičnijih džamija u okruženju. Njena bitnost je neupitna, kako u kulturološkom smislu, tako i kontekstu Banjaluke jer ovaj vjerski spomenik prije rata bio je ucrtan u fizonomiju grada kao nezaobilazna urbana tačka, prevashodno samom činjenicom o svojoj kulturološkoj bitnosti, ali i činjenicom da je u središtu grada pozicionirana kao vidljivo mjesto okupljanja urezano u panoramu grada. Dakle, njena nepobitna bitnost čini je nedvosmisleno medijski nezaobilaznom, a posebno s obzirom na varvarsko rušenje, te je u postkonflitkom periodu nespominjanje činjenice da je uopšte srušena najveća banjalučka džamija stvoreni tabu sa jasnom političkom namjerom. Mediji u Republici Srpskoj se kao po zadatku nisu bavili ovom temom, čak ni na golom, činjeničnom planu. Gradski, kulturni, vjerski spomenik izbrisan je prvo fizički iz stvarnosti, sa ciljem da se pospješi etničko čišćenje i otklanjanje neželjenih kulturnih tekovina otomanskog nasleđa, a potom je medijski ovjeren potpunim otklonom iz prošlosti koju rekonstruišu mediji. To je učinjeno sasvim tiho i očigledno. Ferhadija je medijski bila izbrisana do te mjere da se ni u kratkim kulturnim podsjetnicima nije mogla pronaći crtica o njenom postojanju. Upravo na tom mjestu je možda bilo i najuzaludnije je tražiti jer nespominjanje je bilo sveobuhvatno i začepilo je svaku vidnu rupu odakle se istina mogla saznati.

Bitno je spomenuti da u postjugoslovenskim zajednicima nisu rijetki osvrti medija na konfliktnu prošlost, ali samo u kontekstu opšteprihvaćene istine koja najćešće podrazumijeva izvještaje o borbi (u prvom periodu nakon konflikta), a potom i izvještaje i opširne priče o stradanju na tzv. svojoj strani od one tzv. druge strane. U ovim medijskim konstrukcijama očigledna je nadogradnja povišenog pijeteta, naglašene empatije što naprosto štrči iz ocrtanih intenzivnih emocija i što je u nepodnošljivoj nesrazmjeri sa ćutnjom o stradanjima na onoj tzv. drugoj strani. Mejnstrim medijska slika je uspostavila jasnu podjelu na strane, a potom je inputirala u te strane svoje kvalifikacije: naši su žrtve, njihovi su zločinci, rušitelji, palikuće. Podjela na strane u svojoj je osnovi odredila daljni smisao jer njeno prihvaćeno značenje onemogućava medijske radnike da poštuju pravila svoje profesije i potragu za istinom. Istina je na strani, onoj tvojoj, onoj našoj.

Vremenom je prošlost izgubila prvotni smisao i potrebu stalnog repetovanja jer istina o stranama i njihovim vrijednostima u sjećanjima je obilježena dovoljno snažno, te trivijalizacija koja je u tranzcionim medijima nastupila nikad nije oštetila naučenu istinu emotivno obojenu u sjećanjima u kojima su mediji slikama, tekstovima ili samom tišinom imali nemali udio.

Tako je i Ferhadija nakon okončanja konflitka bila u sigurnom medijskom mraku Republike Srpske. Njeno nespominjanje bilo je u sprezi sa odbijanjem ljudi da o njoj misle i govore i teško je razaznati koliko su mediji uticali na takvo ponašanje ili su, zapravo, ljudi svojom većinskom voljom i ponašanjem (pa i shodno tome izabranom politikom) odredili sebi odgovarajuće medije koji ne govore o varvarskom činu rušenja onoliko koliko ljudi ne primjećuju upadljivo odsustvo Ferhadije, koliko je više u intimnim, svakodnevnim razgovorima usputno ne spomenu kao drago mjesto sastanka ili mjesto iz vlastite prošlosti. Nakon prvog perioda potpune, gluve medijske i ljudske tišine, uslijedila je faza nužnog spominjanja jer su gradske vlasti pod pritiskom međunarodne zajednice morale dopustiti obnovu Ferhadije. Sam čin rušenja se uglavnom nije navodio i medijski navodi su bili upravljeni na tzv. raspravu o razlozima za i protiv rekonstrukcije. I dalje je bilo upadljivo odusustvo opisa samog čina rušenja koji bi eventualno bilo kratko spomenut sa neodređenom i u opštoj intonaciji benignosti zagubljenom formulacijom: srušena od stane nepoznatih počinilaca. Naravno, nisu se spominjale činjenice i okolnosti što su ukazivale na spregu zvanične vlasti i rušitelja, kao što se nije spominjala ni opšta atmosfera koja je pogodovala protjerivanju nesrpskog stanovništva koje je uslijedilo. Čin rušenja glavne gradske džamije (uz rušenje svih ostalih džamija u gradu) u većini medija u Srpskoj nikada nije problematizovan kao sporno, zločinačko djelo koje je doprinijelo protjerivanju nesrpskog stanovništva zastrašivanjem u vidu jasno odaslate poruke.

Kada je 2001. godine postavljanje kamena temeljca okončano incidentom, u kojem je jedna starija osoba umrla od posljedica povrijeda zadobijenih taj dan, mediji su nastavili sa svojom pristrasnim prikazima problematizujući sam čin postavljanja kamena temeljca nazivajući ga neprimjerenim ili provokacijom (!). Ukupna intonacija incidenta što je okončan nasiljem prema okupljenim vjernicima upravila se na dokazivanje mišljenja prema kojem je preuranjeno bilo ozvaničiti rekonstrukciju i tako se pažnja i krivica sa nasilnika i neodgovarajuće reakcije vlasti usmjerila na organizatore i njihovu „problematičnu“ odluku da organizuju podizanje kamena temeljca.

Zanimljivo je da je Ferhadija ostala mjesto uporne tišine i ignorisanja u mejnstrim medijima i danas, skoro dvadeset godina od njenog varvarskog rušenja koje se i dalje obilježava uopštenom i skrajnutom formulacijom kojoj se pridaje beznačajnost: (ako se uopšte i navede ta „beznačajnost“) srušena od strane nepoznatih počinilaca.

Iz ove činjenice što je zadržala postojanost mogle bi se izvući pretpostavke o vladajućoj politici i javnom mnjenju što uslovljavaju i određuju izgled i kakvoću uticajnih medija. Tabu koji je napravljen o Ferhadiji govori o postkonfliktonoj politici u Srpskoj koja je na tragovima održanja kontinuiteta sa politikom koja je dopustila rušenje svih džamija u Banjaluci i organizovala etničko čišćenje nesrpskog stanovništva, ali i o raspoloženju u javnosti koje svojim htijenjima očigledno ne postavlja vrijednosno drugačije zahtjeve pred medije jer ni sama nije spremna na iskren razgovor, odnosno istinit razgovor.

Zločini koji su se dogodili na Kazanima ostavili su, kako to mediji nazivaju, tamnu mrlju na odbranu glavnog grada Bosne i Hercegovine. Kazani, mjesto koje se nalazi iznad sarajevskog naselja Bistrik, u javnosti je poznato kao mjesto zločina koje nad civilima, među kojima je bilo najviše pripadnika srpske nacionalnosti. Odgovornost za ovaj zločin pripada 10. brdskoj brigadi Armije Bosne i Hercegovine, koja je bila pod komandom Mušana Topalovića Cace. Caco je u opkoljenom Sarajevu bio poznat po odvođenju ljudi na kopanje rovova koji su se nalazili na prvim borbenim linijama. U razgovoru za BH Dane, prvi ratni komandant Armije BiH, Sefer Halilović je 1997. godine izjavio da je sa Cacom imao samo nekoliko kratkih susreta, te da su ga njegovi borci veoma poštovali i voljeli. Kako je izjavio Halilović, Caco je za njega postao slučaj  tek kada se počelo pričati o odvođenju na kopanje. Topalović je prema njegovim tvrdnjama to pravdao nepravdom prema borcima, koji su gladni i u rovovima, dok pojedini slobodno šetaju gradom i ne rade ništa. Veliki broj ljudi koje su Cacini vojnici odveli na kopanje, nisu se nikada vratili kući.  Zločini na Kazanima su se dešavali 1992. i 1993. godine. Mediji i javnost u to vrijeme nisu znali šta se dešava, dok je vojni i politički vrh Bosne i Hercegovine, prema jednim izvorima imao određena saznanja o ovom zločinu. Drugi izvori tvrde da su sve vrijeme u potpunosti znali šta se dešava. „Za zločine počinjene na Kazanima znali su najviši vojni, policijski i državni dužnosnici. Na isti način na koji se o Kazanima šutilo u vrijeme privođenja civila, klanja i ubijanja-tajna o zločinima kasnije je čuvana u strogo skrivanim dossierima.“[1]

Okružni vojni sud u Sarajevu je u decembru 1994. godine osudio učesnike ovih gnusnih zločina, a izrečene kazne su iznosile od 10 mjeseci do 6 godina. Čitajući dosije koji su objavili BH Dani 1997. godine, a koji sadrži  iskaze učesnika ovog zločina, odmah je vidljivo da su ovakve kazne preblage, jer se radilo o ubijanju civila na najsvirepije načine. Za zločin su  osuđeni: Zijo Kubat, Refik Čolak, Esad Tucaković i Mevludin Selak na po 6 godina zatvora, Armin Hodžić na 5 godina i 8 mjeseci, Omer Tendžo i Akid Alibašić na po 4 godine i 4 mjeseca, Sead Kadić na 4 godine, i Senad Hasić, Samir Seferović, Sabahudin Žiga, Samir Ljubović, Esad Raonić i Senad Haračić na po 10 mjeseci. U novembru 1995. članovi Udruženje logoraša Srba,  predali su glavnom tužiocu Haškog tribunala Richardu Goldstoneu obimnu dokumentaciju o stradanju Srba, a izjave su dali i ljudi koji su preživjeli torturu Cacinih vojnika, a kasnije su razmijenjeni. Sva dešavanja su dala povod medijskim špekulacijama. Srpski mediji su izvještavali o nekoliko hiljada žrtava, neki mediji su pisali o nekoliko stotina žrtava, dok su mediji u Federaciji uglavnom šutili o ovom događaju. Za veliki broj medija nije bilo prihvatljivo pisati o zločinima koji su se desili na njihovoj strani. Izuzetak su bili BH Dani koji su objavili već pomenuti dosije i poslije nastavili redovno istraživati i izvještavati o ovom događaju, kao i sedmični politički magazin Slobodna Bosna i magazin Svijet. Poznati sarajevski novinar Gojko Berić je u  tekstu Zaglušujuća šutnja upozorio da Bošnjaci „ne smiju zatvarati oči pred zlonamjernom činjenicom da i među njima ima ubica, palikuća i razbojnika“[2], te da je bolna činjenica da nijedan od tadašnja tri sarajevska dnevnika ne piše o ovim zločinima i na taj način zatvara oči pred nepravdom koja se dešavala tih godina. „Šute pjesnici i vjerski autoriteti. Kao da su se prvi potrošili u depresiji svojih pjesama, a drugi u uzaludnosti svojih molitvi“, napisao je tada Gojko Berić u svom tekstu.

Mušan Topalović Caco nije dočekao suđenje za zločine na Kazanima. Ubijen je 26. oktobra 1993. godine u akciji Trebević 2 koji su izveli pripadnici Armije i MUP-a BiH.Ova akcija trebala je predstavljati obračun sa kriminalom i odmentnutim pripadnicima Armije BiH koji su u to vrijeme provodili samovolju i nisu željeli biti dio sistema. U ovoj akciji za koju su poslije govorili da je bila loše organizovana poginulo je 14 pripadnika Armije BiH i MUP-a. Nakon hapšenja, Mušan Topalović je ubijen i mediji su javili da je ubijen u pokušaju bijega. Detalji oko Cacinog ubistva su i danas misterija. Ovaj ratni zločinac je ležao u humki sa oznakama N.N., sve do 26. novembra 1997. godine, kada je organizovana spektakularna dženaza na kojoj se okupilo 12.000 ljudi da isprati velikog bosanskog patriotu.Mušan Topalović Caco sahranjen je na šehidskom groblju Kovači. Topalović je „slavodobitno prenet od Careve džamije do Memorijalnog centra Kovači, gdje je sahranjen. Danas njegovo tijelo leži u prvom redu, naspram turbeta Alije Izetbegovića”.[3]

Zbog nedostatka dokaza, Haški tribunal je slučaj Kazani proslijedio domaćem tužilaštvu.  Trenutno je u toku ponovljeno suđenje Samiru Bejtiću koji se tereti za ubistvo tri osobe i ratni zločin počinjen protiv civilnog stanovništva. Inače, Bejtić je prethodno osuđen na 14 i pol godina zatvora, ali je presuda ukinuta, te je na drugom suđeju oslobođen optužbi. Ova presuda je također ukinuta i u toku je treće suđenje za ovaj zločin. Ostali vojnici koji su osuđeni za ovaj zločin nikada nisu procesuirani kao ratni zločinci. Oni su osuđeni za ubistva. Samir Bejtić je jedini pripadnik 10.brdske brigade kojem se sudi za ratne zločine na sarajevskim Kazanima. O sarajevskim Kazanima i danas postoje brojne medijske špekulacije. Srpska strana govori o čak nekoliko hiljada ubijenih, nudeći kao dokaz spiskove na kojima se mogu naći čak i ljudi koji su umrli prirodnom smrću. Također, često se u javnosti govori da Kazani nikada nisu do kraja iskopani, jer su ubijani civili bacani u jamu, posipani krečom, te da postoji nekoliko slojeva koji nikada nisu iskopani do kraja. Prema podacima Istraživačko-dokumentacionog centra iz Sarajeva, u Sarajevu je za vrijeme opsade ubijeno 934 srpskih civila, dok se još 290 civila vode kao nestali. U ovu brojku su uključeni i civili koji su stradali od srpskih snajepera i granata. U sarajevskom IDC-u se nalaze imena ubijenih na Kazanima, i ne radi se ni o stotinama ni hiljadama srpskih civila, ali govoriti o brojkama u kontekstu ratnih zločina nije primjeren čin. Svaka nevina žrtva je žrtva, a ratni zločin je zločin.Nezainteresovanost medija za ovaj zločin ostavlja prostor raznim špekulacijama, a propaganda koja želi dodati broj žrtava vrijeđa ubijene, jer na taj način manipuliše njihovom tragičnom smrću.

Bolna je činjenica da određeni broj Sarajlija, Cacu slavi kao heroja a Zelene beretke mu na svaku godišnjicu organizuju posjete mezaru, jer ga smatraju istinskim patriotom.

O Kazanima se treba govoriti javno, potrebno je istražiti sve činjenice i osuditi ovaj slučaj kao najteži ratni zločin. Tragično je da ni nakon 18 godina javnost nije do kraja upoznata sa ovim tragičnim događajima. Mušan Topalović i njegovi vojnici ubijali su i  srpske i hrvatske i bošnjačke civile. Slaviti ovog zločinca kao ratnog heroja predstavlja uvredu svim žrtvama i njihovim porodicama, al ii ljudima koji su branili Sarajevo.

* Esej je pisan u sklopu učešća na 4. Post-jugoslavenskoj Mirovnoj akademiji. Esej je s kursa “Mediji i sjećanje”