Medjunarodna iskustva pomirenja i primjenjivost tih modela na nasu post-konfliktnu situaciju. O multidimenzionalnoj istini.

Piše: Srđa Pavlović

     Bez obzira na razlike koje postoje izmedju Salvadora, Kipra, Kambodze, Bosne, Argentine, Cilea, Juzne Afrike, Sjeverne Irske, Gvatemale, Haitija, Nigerije, Siera Leonea, Ruande, Kosova, Srbije, Crne Gore, i Hrvatske, u ovim sredinama se, manje vise, prepoznaje zelja da se sazna sto vise o zrtvama nasilja, motivima za pocinjene zlocine, i politickim okvirima koji su to omogucili.

     Juznoafricka Komisija za Istinu i Pomirenje (TRC) je sebi bila zacrtala ambiciozan plan i vodila se zeljom da sprijeci buduce sukobe, i da slogan ‘Nikad Vise‘ zaista postane drustveni standard. Slicne komisije u zemljama kao sto su Uganda, Urugvaj, Bolivija, i druge, su zbog bojazni od sukoba i iz straha od osvete visih oficira armije i policije, i funkcionera bivsih rezima, odbijale da organizuju javna svjedocenja.

     Juznoafricka komisija ne samo da je insistirala na javnom (i na privatnom) svjedocenju, nego je cak dozvolila novinarima i TV kamerama da prate ova desavanja. Valja napomenuti da je i pored znacajnog uspiijeha u procesu pomirenja u Juznoj Africi, jedna od najkontraverznijih funkcija TRC bila mogucnost da se amnestiraju svi oni koji su javno priznali pocinjene zlocine. Takodje, nije se insistiralo na pokajanju optuzenih, niti na placanju nadoknade zrtavma.Ovo je znacilo da su mnogi koji su bili odgovorni za mucenja i ubistva bili oslobodjeni formalne optuzbe. S ovog stanovista, mir u Juznoj Africi je ostvaren na ustrb pravde. No, amnestiranje nije bila praksa koja se primjenjivala na svakoga, posto su clanovi komisije imali pravo da odbiju zahtjeve za amnestijom kada su to smatrali ispravnim rjesenjem. Osim toga, da bi se donijela odluka o amnestiranju, optuzeni su morali javno (pred TV kamerama i svojim sugradjanima) priznati pocinjeni zlocin.

     Za razliku od juznoafrickog slucaja, najkontraverzniji element citavog Mirovnog Procesa u Sjevernoj Irskoj je bio clan Good Friday sporazuma, koji je omogucavao rano oslobadjanje pripadnika paravojski iz zatvora. Razlog zasto je ovaj clan bio toliko problematicna lezi u cinjeninci da su mnogi stanovnici Sjeverne Irske, a pogotovo oni koji su pripadali unionistickom krilu, ovo smatrali trivijalizacijom zrtvi. Nije se pravila razlika u nivoima odgovornosti – razlike u tome o kakvim se aktima nasilja radilo. Pucanje na naoruzanog vojnika je bilo svrstano u istu kategoriju s aktom podmetanja eksplozivne naprave u kafanu prepunu civila. Iako se mnogi ne slazu po pitanju nivoa efikasnosti mnogih mjera koje je preduzela vlada u Londonu, cinjenica je da je britanskla vlada uspostavila sistem nadoknade i podrske zrtvama. Nadalje, Good Friday sporazum nije imao odredbu po kojoj je bilo moguce abolirati pustene zatvorenike. Sudski epilog svih procesa koji su se bavili IRA nasiljem je uvjerio direktne zrtve (pojedince koji su bili predmet nasilja) i indirektne zrtve (zajednice kojima su ti pojedinci pripadali) da drzava i sistem funkcionisu u cilju zastite svojih gradjana.

     U oba slucaja (Juzna Afrika i Sjeverna Irska) drzavni aparat je djelovao kao katalizator promjena i kreator okvira u kojima su se zajednice suocavale sa proslim desavanjima. Ove aktivnosti su direktno uticale na smanjenje tenzija medju zajednicama i omogucile da zapocne proces formulisanja istorijske naracije koja je prepoznatljiva po svojoj multivokalnosti i viseslojnosti interpretacija. Ova dva primjera mogu posluziti kao materijal za promisljanje modela pomire nja na nasem prostoru, posto crnogorska istorijska situacija posjeduje obadvije dimenzije koje su bile prisutne u Juznoj Africi (unutrasnji sukob) i Sjevernoj Irskoj (odnos prema vladi Velike Britanije kao spoljnom faktoru).

      Nasa politicka elita i vlada su spore i nevoljne da se angazuju na poslu pomirenja. Ono sto cine (ili tvrde da cine) je uvijek inicirano izvana, odnosno, bilo je rezultat spoljnog pritiska. Mnogi vide medjunarodni sud u Hagu kao idelni model okoncanja proces apomirenja kod nas. Ipak, ovaj sud ima svoja ogranicenja. Ovom sudu nedostaje moralna dimenzija. Medjunarodni Centar za Tranzicinu Pravdu (ICTJ) djeluje na prostoru bivse Jugoslavije od 2002 godine. Kada je Crna Gora u pitanju, projekat tranzicine pravde, iako znacajno finansiran na godisnjem nivou od centrale UNDP (oko 1,5 miliona dolara godisnje) nije do sada pokazao nikakve rezultate. Stavise, najnovija inicijativa o mini-konferenciji regionalnih eksperata na temu pomirenja, koja je bila planirana za decembra 2007 godine u Podgorici, kao zajednicka kativnost Odbora za Ljudska Prava Skupstine Republike Crne Gore, Centra za Gradjansko Obrazovanje, i lokalne kancelarije UNDP, je sahranjena zaslugom predsjednika Skupstine, Ranka Krivokapica, koji je inisistirao na tome da ima potpunu kontrolu nad radom konferencije i ekspertima koji mogu biti pozvani. Lokalna kancelarija UNDP je podlegla politickim pritiscima i odlozila ovu aktivnost na neopdredjeno vrijeme. S izuzetkom bosanske komisije koja se bavila zlocinom pocinjenim u Srebrenici, ostali pokusaji pomirenja na nasem prostoru su neslavno zavrsili.

     Pomirenje se ne moze ostvariti ako se prvo ne sazna istina o desavanjima iz proslosti. Ova istina je multidimenzionalna (ne postoji jedna istina) pa se naracije o proslim desavnajima mogu, odnosno, moraju pozicionirati u tri grupe:

1/   u prvu grupu spadaju price o tome sta je odredjena osoba (zajednica) propatila: sta je meni uradjeno;

2/     drugu grupu sacinjavaju price (spoznaje) o tome sta je odredjena osoba (ili zajednica kao cjelina) ucinila drugima: sta sam ja uradio;

3/      treca grupa ukljucuje naracije o mogucnostima koje nikada nijesu realizovane: sta ja nijesam uradio.
 

——————————————————————