Najvazniji i najzanimljiviji djelovi analize aktuelne politicke situacije i polozaja Sandzaka, koju je uradio IFIMES iz Ljubljane, koji, inace, redovno analizira dogadjanja na Bliskom istoku i Balkanu

Piše: IFIMES

Sandzak je regija koja je podeljena izmedju Srbije i Crne Gore. Sest opstina nalazi se u Srbiji (Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje, Priboj i Nova Varos) i sest opstina u Crnoj Gori (Bijelo Polje, Rozaje, Berane, Pljevlja, Gusinje i Plav). Na osnovu popisa iz 1991. godine broj stanovnika Sandzaka iznosio je 420.000 – 278.000 u Srbiji i 162.000 u Crnoj Gori – od kojih su 54 odsto Muslimani.

Sandzak, koji nosi ime po turskoj reci za vojnu oblast bio je deo Bosanskog pasaluka u okviru Otomanske imperije sve do 1878. godine. Na Berlinskom kongresu koji je odrzan iste godine, velike sile su odlucile da ostave Sandzak u sastavu Otomanske imperije ali su dozvolile Austro-Ugarskoj da razmesti svoje snage u delu ovog regiona. Dogovorom kralja Petra I Karadjordjevica i crnogorskog kralja Nikole Petrovica, a zahvaljujuci Rusiji, Srbija i Crna Gora preuzele su kontrolu nad Sandzakom u Prvom balkanskom ratu 1912. godine. Sve do balkanskih ratova 1912. i 1913. godine, Sandzak je cinio jedinstvenu admninistrativnu celinu sa upravom u kulturnim sedistem u Novom Pazaru. Posle zavrsetka balkanskih ratova nastavljen je proces iseljavanja bosnjackog stanovnistva u Tursku. Preko luke Bar u Tursku se iz crnogorskog dela Sandzaka tokom aprila i juna 1914. godine iselilo 16.500, a iz srbijanskog dela 40.000 Bosnjaka.

Na prostoru Sandzaka u okolini Novog Pazara koreni su srednjevekovne srpske drzavnosti (Nemanjina Raska drzava). U etnickom smislu Sandzak naseljavaju Bosnjaci koji su vecinsko stanovnistvo, Srbi i Crnogorci. Sandzacko pitanje se aktuelizuje u periodu jugoslovenske krize kada dolazi do otvaranja nacionalnih pitanja i osamostaljivanja republika.

11. maja 1991 formira se Muslimansko nacionalno vijece Sandzaka (MNVS), koje je 1993.godine preimenovano u Bosnjacko nacionalno vijece Sandzaka (BNVS). MNVS ubrzo potom donosi memorandum o specijalnom statusu za Sandzak. Tada su u sastavu MNVS bili i Bosnjaci iz Crne Gore. MNVS donosi memorandum o specijalnom statusu koji ima elemente drzavnosti i taj dokument je jos uvek zvanicno na snazi i nije opozvan. Na ta dokumenta vlast u Srbiji i Crnoj Gori reagovala je optuzbama za secesionizam i ugrozavanje suvereniteta Srbije i Crne Gore i to je rezultiralo politickim procesom u kojem su celnici SDA u Srbiji i Crnoj Gori bili optuzeni i uhapseni (Harun Hadzic i drugi).

Referendum na Sandzaku odrzan je 25. – 27.oktobra 1991.godine na kojem se narod Sandzaka (pre svega Bosnjaci) izjasnjavaju o autonomiji sa mogucnoscu prikljucenja nekoj od republika (nije eksplicitno receno kojoj od republika). Znacajno je da u tom periodu nije bilo nacionalnih ekcesa.

Na osnovu odluke Bosnjackog nacionalnog vijeca Sandzaka (BNVS) raspisan je referendum o politickoj autonomiji Sandzaka. Ukupno biracko telo brojalo je 264.156 biraca, dok je na referendumu ucestvovalo 1875.473 biraca, sto predstavlja 70,19 % ukupnog birackog tela.Vazecih je bilo 185.284 biracka listica, protiv autonomije Sandzaka glasalo je ukupno 1.982 biraca ili 1,069 %, za politicku autonomiju Sandzaka glasalo je 183.302 biraca ili 98,90 % svih koji su ucestvovali na referendumu. Rezultati referenduma objavljeni su u formi zahteva, ali tek kada je postalo izvesno da se SFRJ raspada i kada je stvaranje novih drzava pravno zaobliceno od strane medjunarodne zajednice. Posto se referendum za autonomiju Sandzaka odrzao u vreme cepanja Jugoslavije, Bosnjacko nacionalno vijece Sandzaka je sredinom 1993. godine usvojilo i objavilo memorandum, po uzoru na vojvodjanske Madjare, za “specijalni status Sandzaka”.

Pocetak politicko-sudskog procesa grupi od 25 Muslimana iz Novog Pazara, Sjenice i Tutina, optuzenih za pokusaj narusavanja teritorijalnog integriteta SRJ i stvaranja republike “Sandzak” pocinje 31.1.1994. U januaru, februaru i martu 1994. zapocela su hapsenja Bosnjaka-Muslimana u Bijelom Polju, Rozaju i Pljevljima pod istom optuzbom.

Pre toga u isto vrijeme je rezim u Srbiji i Crnoj Gori sprovodio hajku na Bosnjake kroz trazenje oruzja i veliki broj stanovnistva je bio podvrgnut specijalnim torturama sluzbi bezbednosti. To je period represije u Sandzaku i masovnih iseljavanja u evropske zemlje (Njemacka, Skandinavija) ca 70.000 ljudi se iselilo pred terorom. Pred optuzbama za secesionizam predsjednik MNVS Sulejman Ugljanin odlazi u Tursku i vraca se pred izbore 03.novembra 1996.godine i kandiduje se na izborima na kojima SDA u koaliciji svih bosnjackih partija pobedjuje. Koalicija osvaja vlast ali ubrzo, posle sest meseci Milosevic uvodi prinudnu upravu nad opstinom 10. jula 1997. godine pod izgovorom da je lokalna vlast na celu sa Sulejmanom Ugljaninom navodno “izazvala nacionalnu i versku netrpeljivost tako sto je na zgradu opstine stavljena zastava SDA, i to izmedju zastava Srbije i Jugoslavije.” U tadasnjem saopsenju Vlade Srbije takodje se kaze: “SDA je organizovala vlast na jedan besprimeran nacin, dovodili su na rukovodeca mesta iskljucivo svoje ljude, izazivali uznemirenost medju srpskim zivljem, odbijali saradnju sa Republikom.”. Jedna od bosnjackih partija, Reformska demokratska stranka Sandzaka, na cijem celu je Izudin Susevic, izasla je iz koalicije sa SDA takodje optuzujuci Ugljanina da na celna mesta pazarskih institucija postavlja ljude po partijskoj pripadnosti. Nakon burnih politickih desavanja koja su obelezila period 1996/1997. godine, oglasio se predsednik Helsinskog odbora u Sandzaku Sefko Alomerovic, koji je rekao da je u Sandzaku “stanje ljudskih prava porazavajuce.” (Za vreme prinudne uprave SPS-a i JUL-a)

U periodu jedinstva svih bosnjackih politickih partija, do 1999. godine, donet je Memorandum o autonomiji Sandzaka i posebnim odnosima sa BiH, koji je usvojilo Bosnjacko nacionalno vijece na osmom redovnom zasedanju 19. jula 1999. godine. U to vreme Srbija se suocavala sa gubitkom Kosova i najavljenim odlaskom Crne Gore iz zajednicke drzave. Umesto da su do tog perioda Bosnjaci jedinstveno radili na realizaciji iskazane volje gradjana na referendumu iz 1991. godine, lideri partija bavili su se iskljucivo stranackim aktivnostima propustivsi priliku da izvrse javni pritisak na vlasti u Podgorici i Beogradu da pokrenu pitanje povratka izbeglica u 28 bukovickih sela u opstini Pljevlja i izvodjenje pred lice pravde ratnih zlocinaca, koji su kidnapovali 12 Bosnjaka iz sela Bukovica. Tada jos nepodeljena SDA gotovo da nista nije uradila povodom otmica 19 Bosnjaka na zeleznickoj stanici u selu Strpci 27. februara 1993. godine, koji su u selu Prelovu kod Visegrada u garazi jedne od spaljenih kuca, na samoj obali Drine, mucki ubijeni. Zbog pritiska Haaskog tribunala, Crna Gora je izvrsila aboliciju i isplatita odstete porodicama otetih, sto je bio vazan momenat za povratak poverenja Bosnjaka u tadasnju vlast, dok je za zlocin u Strpcima pred sudom u Bijeljini odgovarao samo Nebojsa Ranisavljevic, koji je osudjen na 15 godina zatvora, dok je komandir Milan Lukic (odlikovani general Republike Srpske) jos uvek na slobodi, a u odsustvu je 2003. godine osudjen na 20 godina zatvora, ali ne za otmicu i ubistva Bosnjaka iz Strpca, vec za ubistva 16 Bosnjaka u mestu Mioce, slucaj Severin. Da Crna Gora nije pocela izvrsavati deo duznosti prema tribunalu u Hagu, porodice tragicno nastradalih Bosnjaka u selima Crne Gore ne bi nikada do kraja saznali celu istinu, pogotovo kada se uzme u obzir da je ogranak SDA u Crnoj Gori poceo polako da se deli odlaskom Haruna Hadzica iz partije i dolaskom Rasima Sahmana.

Takva podela crnogorskog ogranka SDA rezultirala je zanemarivanjem rasparcanih bosnjackih partija pred stvaranjem koalicije ““Da zivimo bolje”“, na celu sa Milom DJukanovicem. Nova vlast u Srbiji jasno porucuje da saradnja sa Haagom nije prioritet i tvrdi da se slucajevi poput ovih u Strpcu i Sjeverinu mogu resavati u domacim sudovima. Medjutim, nijedan krivicni postupak protiv zlocinaca koji su ubijali Bosnjake u pomenutim selima nije pokrenut.
Nakon Ugljaninovog odlaska u Tursku SDA je ostavljena potpredsedniku Rasimu Ljajicu, koji se u jednom trenutku imenuje za predsednika a potom osniva svoj SDP (Sandzacka demokratska partija). Zbog pritisaka koji traju na SDA i Sulejmana Ugljanina dolazi do disperzije te stvaranja i osnivanja veceg broja stranaka bosnjacke proviniencije, koje uglavnom Ugljanin kontrolise i koje su kasnije okupljene u “Listi za Sandzak – dr Sulejman Ugljanin”. U politickom smislu te podele jos uvek traju s tim da je doslo do osnivanja novih stranaka bivsih Ugljaninovih najblizih saradnika, kao sto je Stranka za Sandzak Fevzije Murica, koji je bio prvi demokratski izabran predsjednik opstine Novi Pazar i kojeg je Milosevic smenio. U to vreme formira se Narodna koalicija Bosnjaka SRJ, kasnije Sandzaka, koju je inspirisao i kontrolisao Mesihat Islamske zajednice. Poslednje godine Miloseviceve vladavine u Sandzaku obelezene su na lokalnom nivou sukobom SPS i JUL-a, koji protezira promene politike prema Sandzaku i sto je imalo izvesnog odjeka, ali i ukljucivanje IZ u politiku i inspirisanje te stranke kao eksponenta oponiranja politici SDA.

Politicke partije Sandzaka (Sandzacka demokratska partija Rasima Ljajica, Stranka za Sandzak Fevzije Murica, koji se odvojio od stranke Sulejmana Ugljanina, Bosnjacka demokratska alternativa, Liberalna bosnjacka organizacija Sandzaka i Bosnjacko-muslimanska organizacija), udruzenja i nevladine organizacije (Sandzacki intelektualni krug, Sandzacki odbor za zastitu ljudskih prava i sloboda, Udruzenje “Damad”, Udruzenje ekonomista Sandzaka, Helsinski odbor za ljudska prava u Sandzaku, Centar za multietnicki dijalog) okupljene na zajednickom sastanku 3. septembra 2003. godine u Novom Pazaru, usvojile su deklaraciju u kojoj se pored ostalog kaze da je neophodno resiti status bosnjacke zajednice u Srbiji i Crnoj Gori, i status pripadnika drugih nacionalnosti sa Novim Pazarom kao politickim, kulturnim i privrednim centrom. Deklaracija jos istice da je novim ustavima Srbije i Crne Gore neophodno uvaziti interese svih nacionalnosti u skladu sa demokratskim standardima, principima i praksom u demokratskim drzavama, kao i da je novim ustavima i zakonima potrebno omoguciti “djelotvorno ucesce predstavnika Bosnjaka u politickom, kulturnom i javnom zivotu na svim nivoima”.

U petak 5. septembra 2003. godine Izborna Skupstina u Novom Pazaru izabrala je jednoglasno Bosnjacki nacionalni savet od 35 clanova. Pored toga doneta je i odluka da funkciju predsednika Nacionalnog saveta obavlja predsednik koalicije “Lista za Sandzak dr Sulejman Ugljanin“.

“Osnivanjem ovog saveta dobijaju svi”, rekao je Ugljanin u zvanicnom obracanju elektorima, “pre svih, drzavna zajednica koja ce imati legitimne predstavnike bosnjackog naroda koji ce ucestvovati u daljoj demokratizaciji i stvaranju novih uslova u multinacionalnoj zajednici”. U izjavi za B92, Ugljanin je rekao da je ovo veliki dan za bosnjacku zajednicu: “Danas se beru plodovi dugogodisnjeg rada Bosnjaka i bosnjackih stranaka i Bosnjackog nacionalnog vijeca Sandzaka na demokratizaciji ove zemlje i stvaranju jedne bolje klime i tim cinom Bosnjaci pocinju da stvaraju uslove za ostvarenje svoje nacionalne ravnopravnosti u ovoj drzavnoj zajednici”. U radu Elektorske skupstine nisu ucestvovale Ljajiceva Sandzacka demokratska partija i Muriceva Stranka za Sandzak, koje su saopstile da jos uvek nisu sazreli pravni i politicki uslovi za formiranje ovog saveta. Smatra se da od tada pocinju politicki sukobi medju Bosnjacima, a koji predstavljaju direktan okrsaj zvanicnog Beograda i politickih oponenata koji kao svoju maticu vide iskljucivo u Bosni i Hercegovini, sto ona fakticki i jeste. U takav okrsaj umesala se Islamska zajednica Sandzaka koju beogradska Islamska zajednica vidi samo kao versku organizaciju lokalnog karaktera posto svoju organizacionu pripadnost uspostavlja van granica Srbije. Islamska zajednica u Sandzaku smatra da je u duhovnom smislu deo Islamske zajednice Bosne i Hercegovine, bez obzira na to sto se nalazi izvan granica Bosne. Njena jurizdikcija je nacelno Sandzak. Muftija sandzacki Muamer efendija Zukorlic, govoreci za razlicite medije kazao je, da “jurizdikcija nailazi na probleme kada je u pitanju normalno funkcionisanje u juznom dijelu Sandzaka, a to je onaj dio koji je pod vlascu Crne Gore”, a takodje istice da su se “vlasti pocele mijesati u rad Islamske zajednice.”

Islamska zajednica Srbije osnovana je 1868. godine sa centrom u Beogradu, kada se ukazom kneza Milosa Obrenovica drzava Srbija obavezala da izvrsi restauraciju Bajrakli dzamije kao njenog sedista, i materijalno stane iza same zajednice. Po pitanju legitimnosti Islamske zajednice Srbije, Ministarstvo vera Republike Srbije dalo je svoje misljenje:

“Ministarstvo vera Republike Srbije potvrdjuje da je Islamska zajednica Srbije, sa svima njoj pripadajucim organizacionim jednicama, u skladu sa osnivackim i drugim unutrasnjim aktima, tradicionalna verska zajednica u Republici Srbiji, kao i da legalno deluje sa punim pravim subjektivitetom.”

Islamska zajednica Srbije je klasifikovana u Registru jedinica razvrstavanja pri Republickom zavodu za statistiku pod svojim maticnim brojem i sifrom delatnosti.

U trazenju resenja za “slucaj” Islamske zajednice u Srbiji, muftija sandzacki Muamer Zukorlic je zatrazio od premijera Srbije da podrzi njegovu inicijativu za stvaranje jedinstvene Islamske zajednice u Srbiji, verovatno sa molbom da ga premijer podrzi u nastojanju da se centar Islamske zajednice premesti iz Beograda u Novi Pazar. Jedino sto je ostalo van okvira tih razgovora je da unutrasnje odnose i principe organizacije Islamske zajednice uredjuje sama Islamska zajednica. “Pregovori izmedju vec postojecih islamskih zajednica su nase unutrasnje pitanje”, rekao je Zukorlic. Bivsi premijer Srbije Zoran Zivkovic smatrao je da je problem nastao zato sto Srbija jos uvek nema moderan zakon o verskim slobodama, i jednom prilikom je rekao da je “proslo vreme kada je odnos drzave prema verskim zajednicama bio negativan.”

Bosnjaci u Crnoj Gori

Do “zabljackog“ Ustava 1992. godine Muslimani (tada jos ne Bosnjaci) bili su jedan od konstitutivnih naroda u bivsoj SFRJ. Odluka o preimenovanju imena Musliman u Bosnjak doneta je na Svebosnjackom saboru u Sarajevu 1993. godine. Tri godine kasnije termin Bosnjak prihvacen je i u Novom Pazaru, a nakon toga na Kosovu, u Makedoniji , Hrvatskoj, Sloveniji,a odnedavno i u Srbiji. Najteze je bilo u Crnoj Gori.

Izbori u Crnoj Gori stavili su Bosnjake u poziciju da biraju izmedju tadasnjeg demokratskog kandidata Mila DJukanovica i Momira Bulatovica kao Milosevicevog eksponenta sto je Bosnjake opredelilo da glasaju za DJukanovica. Medjutim, to je rezultiralo minimiziranjem politicke uloge SDA u Crnoj Gori. Veliki broj Bosnjaka u Crnoj Gori pristupa crnogorskim strankama: DPS, Liberali i SDP i to stanje traje do danas sto u velikoj meri ideju Sandzaka u Crnoj Gori eliminise sa politicke scene. U danasnjem periodu podeljenosti pravoslavnog stanovnistva u Crnoj Gori na Crnogorce i Srbe, pozicija Bosnjaka igra ulogu ““jezicka na vagi”“, koji odrzava DJukanovicevu vlast. Pored albanskog stanovnistva i Bosnjaci predstavljaju odlucujuci faktor u eventualnoj crnogorskoj nezavisnosti. DJukanoviceva politika i podanici sa strane Bosnjaka razbili su jedinstveno bosnjacko telo u Crnoj Gori, kao i mogucnost stvaranja jedinstvenog duhovnog i kulturnog prostora Sandzaka sa centrom u Novom Pazaru.

U prilog takvoj politici u Crnoj Gori deluje Matica muslimanska Avdula Kurjepovica, bivseg ministra u Vladi Crne Gore i direktora Republickog zavoda za planiranje, koji negira nacionalni identitet Bosnjaka u Crnoj Gori. Ova institucija je potpomognuta od vladajucih i opozicionih struktura u Crnoj Gori, koje salju agitatore da u neposrednim razgovorima zagovaraju da je Bosnjacima vise u interesu da se opredele kao Crnogorci muslimanske vere i da je to jedini nacin za sticanje vece slobode i gradjanskih prava. Matica muslimanska sa sedistem u Podgorici po zadatku najvise odlazi u Plav i Gusinje da bi vecinskom bosnjackom stanovnistvu ““otvorila oci”“ kako u Crnoj Gori ne postoje Bosnjaci, vec samo Muslimani koji nemaju nikakve veze sa Bosnjacima u Bosni. Sve ovo vodi do zakljucka da Bosnjaci u Crnoj Gori ne poseduju demokratska nacionalna prava i slobode, jer se neumitno negira njihova nacionalna samobitnost, sto se jednako desavalo za vreme komunizma kada su vladajuce strukture tvrdile da bosnjacka nacija ne postoji. Takvim smisljenim potezom vlast je ostvarila vise efekata – umesto nacionalnog priznanja, Bosnjaci su gurnuti u okvire verske institucije i taj nacin su bili onemoguceni da se integrisu u drustvo.

Ali uporedo sa tim djeluje drustvo intelektualaca Bosnjaka-Muslimana okupljeni oko casopisa “Almanah”, koji pokrecu raspravu o nacionalnom identitetu Bosnjaka u Crnoj Gori sto ce rezultirati cinjenicom da na poslednjem popisu stanovnistva u Crnoj Gori pored Bosnjaka ima i Muslimana. Od ukupno 672.656 gradjana Crne Gore, Crnogoraca je 273.366 ili 40,64 odsto, Srba 201.892 ili 30,01 odsto, Bosnjaka 63.272 ili 9,41 odsto, Albanaca 47.682 ili 7,09 odsto, Muslimana 28.714 ili 4,27 odsto, Hrvata 7.062 ili 1,05 odsto i Roma 2.875 ili 0,43. Treba imati u vidu da se jedan broj Bosnjaka izjasnjavaju kao Muslimani ili kao Crnogorci muslimanske veroispovijesti. U ukupnoj strukturi stanovnistva je ca.15-20% Bosnjaka sto rezultira opstim stavom Bosnjackog stanovnistva u Crnoj Gori da resenje svog statusa sagledaju kroz status konstitutivnog naroda na primjeru Crne Gore kao gradjanske drzave. Poslednji procesi stanovnistva u Crnoj Gori pokazali su da etnicki procesi jos uvek nisu zavrseni i da politicka opredeljenost utice na nacionalno izjasnjavanje. Tako je registrovan znacajno veci broj Srba u odnosu na prosli popis sto u prilicnoj meri otezava uspeh reformi u Crnoj Gori i pokazuje znacaj Bosnjaka i Albanaca na konacni ishod statusa Crne Gore, s tim sto Albanci svoj status vide u regionalizaciji Crne Gore dok Bosnjaci ne postavljaju nikakva pitanja i zbog toga sto 5-6% Albanaca ima veca prava nego 15% Bosnjaka. Prema ovim podacima cini se da vlasti u Crnoj Gori u teznji ka konacnom otcepljenju koriste sve metode osporavanja bosnjackog naconalnog identiteta.

Novi momenat u Crnoj Gori predstavlja namera vlasti (rezima) da uvede termin ““maternji jezik”“ u nastavu, kojim bi se pruzila mogucnost da nacionalne zajednice imenuju svoj jezik bosanskim, srpskim, crnogorskim ili hrvatskim sto izaziva veliku reakciju prosrpskih krugova u Crnoj Gori koji se protive ovom projektu.

Medjutim, ovo jos uvek nije ugasilo rad i izvesni uticaj BNVS koji ima svoje protagoniste i u Crnoj Gori medju nekim intelektualcima i marginalnim bosnjackim strankama, ali su porasle ambicije Islamske zajednice da protezira svoj uticaj na Crnu Goru s tim da treba imati u vidu delovanje IZ Crne Gore. DJukanoviceva politika je usmerena na cepanje jedinstvenog nacionalnog tela Bosnjaka i Albanaca i crnogorskih Srba ali i hrvatske zajednice u Boki Kotorskoj. DJukanoviceva politika stvara visestruku konfrotaciju unutar Bosnjackog korpusa na relaciji Sandzak-BiH u smislu maticne drzave ali i lociranju svog regionalnog identiteta koji, naravno, u Crnoj Gori nije moguc bez vezivanja za Sandzak. Pitanje bosanskog jezika u Crnoj Gori je takodje i pitanje povratka Bosnjaka svojoj naciji i kulturi. Svaki potez rezima u Podgorici ovaj narod vodi do obezlicenja i totalne politicke dezorjentacije 15% stanovnistva Crne Gore, Bosnjaka. Medjutim, da bi mogli resavati svoje nacionalno pitanje, Bosnjaci moraju znati da njima nisu dovoljne samo politicke proklamacije politickih partija i lidera, vec snaga duha i njihova kultura, koja se decenijama u nazad gusi kako u Crnoj Gori tako i u Srbiji. Tragom jedinstva i kulturoloskog razvoja, Bosnjaci bi uspeli da stvore jaku politicku klimu kako bi se resio problem ustavno pravnog statusa kao jedinog puta za potpunu integraciju u drzavu i drustvo.

Ovakva situacija u Crnoj Gori direktno dovodi u pitanje ideju integralnog Sandzaka i svodi ga fakticki na prostor u Srbiji, koji je takodje izlozen daljoj fragmentaciji zahvaljujuci srpskoj politici. Time u Crnoj Gori deo Sandzaka prestaje imati politicki subjektivitet, koji ostaje delimicno samo u srbijanskom delu Sandzaka.

Tragicni dogadjaji na Kosovu 17.marta 2004. godine sigurno predstavljaju bitan momenat i za Sandzak, jer je paljenjem dzamija u Nisu i Beogradu doslo do dvostruke reakcije Bosnjaka u Sandzaku, sa jedne strane povecanjem poverenja u drzavu jer nisu stradali objekti na Sandzaku, cime je na neki nacin potvrdjeno medjusobno poverenje unutar ove regije. Znacajan momenat je bila deklaracija svih Bosnjackih institucija u smislu trazenja odgovora, da li su Bosnjaci u Sandzaku sigurni u SCG, a kojom su obavestili evropske institucije za ljudska prava. Moglo bi se reci da je polozaj Bosnjaka u Srbiji izlozen varijabilnosti, od znatnog poboljsanja za vreme vladavine Zorana DJindjica sto je rezultiralo otvaranjem dva univerziteta, pa sve do postavljanja Rasima Ljajica za predsednika Nacionalnog saveta za saradnju sa Haskim tribunalom, sto predstavlja krajnje cinican stav Kostunicine vlade koja nema snage sama da se suoci sa optuzbana za ratne zlocine i isporucivanjem svih optuzenih generala zajedno sa Radovanom Karadzicem.

Doskorasnju dominantnu poziciju u poverenje medju Bosnjacima drzao je Sulejman Ugljanin kao predsjednik BNVS. Medjutim, to poverenje je poljuljano posle lokalnih izbora u septembru 2004. godine, na kojima se Ugljaninu priblizio Rasim Ljajic, aktuelni ministar za ljudska i manjiska prava SCG. U predizborno “zapaljenom” Novom Pazaru za predsednika opstine nadmetali su se Ugljanin i Sait Kacapor (SDP). Razlika u korist Ugljanina je bila mala, a izborima se odazvalo vise od 51% glasaca. Ovo sa jedne strane moze znaciti pocetak demokratizacije unutar Bosnjackog nacionalnog korpusa, a sa druge strane otvara pitanje podele unutar korpusa i krize liderstva koja se ovime otvorila.

Decenijski sukob nekada celnih ljudi SDA Ugljanina i Ljajica danas rezultira otvorenim neprijateljstvom i ulazenjem u igru njihovih najblizih saradnika Fevzije Murica, predsjednika Stranke za Sandzak. Aktuelna pozicija ove dvojice sandzackih lidera u velikoj meri uzrokovana je podelom unutar srpskih politickih stranaka.

Plebiscitarnu podrsku Bosnjaci su dali Borisu Tadicu, aktuelnom predsjedniku Srbije, zbog toga sto su se Ugljaninovi ljudi nasli na poslanickoj listi DS za Skupstinu Srbije (Bajram Omeragic, Esad Dzudzevic). Vojislav Kostunica zadrzao je Rasima Ljajica na mestu ministra za ljudska i manjinska prava, koji je sa svojom listom “Zajedno za toleranciju” vanparlamentarna stranka zbog izbornog cenzusa od 5%, koji je tek posle parlamentarnih izbora smanjen na 2%. Ljajic je time ostvario znatan uticaj u Sandzaku, jer prema ovom bosnjackom lideru gravitiraju privredni i drugi lobiji. Tokom lokalnih izbora evidentnu podrsku iz Sarajeva dobio je Sulejman Ugljanin, dok je podrsku Ljajicu slao Beograd. Na takav nacin je gradjanska opcija u Sandzaku potpuno marginalizovana, sto je stvorilo dvostruki efekat – nacionalnu homogenizaciju i polarizaciju kako unutar Bosnjaka i srpskog birackog tela, ali i podelu unutar ovih nacionalnih korpusa.

Medjunarodni institut IFIMES smatra, da u situaciji kada se u Srbiji aktueliziju nacionalna pitanja potrebno je resiti pitanje odnosa izmedju vecinskog naroda i nacionalnih manjina pogotovo u sferi participiranja manjina u politickom zivotu sto zasada nije slucaj. Nacionalne manjine su politicki diskriminisane, jer ne postoji politicki akt koji nacionalnim manjinama garantuje adekvatnu zastupljenost u politickom zivotu. Prostor Sandzaka takodje postao je prostor moguce aktuelizacije Bosnjackog pitanja u Srbiji. Najnoviji potezi Ministarstva obrazovanja i sporta Republike Srbije, koje je izaslo sa stavom da ne postoji bosanski jezik jeste veliki korak unazad kada su u pitanju nacionalne manjine, jer je prethodna ministarka, odnosno isto ministarstvo imalo blagonaklon stav prema ovom pitanju sto je cak rezultiralo izradom udzbenika za bosanski jezik. Nepriznavanje bosanskog jezika je istovremeno potez kojim se negira opstanak bosnjacke nacije i kojim se politika vraca u neka stara i mracna vremena. Pitanje jezika ocito u aktuelnom politickom kontekstu vise govori o tome. Promene kursa politike prema manjinama u negativnom smislu. U Srbiji i Crnoj Gori se nacionalne vrednosti vecinskog naroda namecu manjinama kao opstedrustvene vrednosti, sto znaci da Drzavna zajednica SCG nije spremna za multikulturalizam, odnosno interkulturalizam i gradjansko drustvo. U Crnoj Gori, gde je u jeku moderni i probudjeni nacionalizam, Bosnjaci su dovedeni u situaciju da ako ne bi na izborima podrzali premijera DJukanovica, onda bi im se prisila etiketa da su prosrpski orijentisani, posto se u Crnoj Gori indirektna podrska ocuvanju drzave zbog ocuvanja Sanzaka gleda kao “srpska stvar”. Na ovakav nacin crnogorske vlasti direktno sprecavaju ostvarivanje elementarnih ljudskih, gradjanskih, nacionalnih i politickih prava i sloboda bosnjackog naroda u Sandzaku. Samostalnost Crne Gore donela bi jos vecu nestabilnost u regionu, pogotovo kada se u obzir uzme cinjenica da bi u samostalnoj Crnoj Gori sami Crnogorci bili manjina, dok bi Srbi, Bosnjaci, Albanci i Romi u bukvalnom smislu bili u vecini.

Medjunarodni institut IFIMES smatra, da se u postupku donosenja novog Ustava ne moze minimizirati cinjenica neophodnosti odgovorne prirodne regionalizacije Srbije uvazavajuci geografiju, privrednu, etnicku i druge osnove u kojoj bi regija Sandzak imala mjesto i afirmaciju, a samim tim i drzava Srbija.

Medjunarodni institut IFIMES smatra, da je pitanje statusa regije Sandzak centralno pitanje srpsko-crnogorskih odnosa i treba mu s obzirom na vaznost tako i pristupati. Ocuvanje etnicke slike, kao multietnicke teritorije Sandzaka sa tradicionalnim i modernim mozaikom, je veoma vazno pitanje u cilju politickog, socijalnog i ekonomskog resavanja krize ovog prostora. Ocuvanje teritorije Sandzaka uslov je za opstanak Bosnjaka izmedju dve politicke vatre izmedju Crne Gore i Srbije. Takodje, medjunarodna zajednica trebalo bi imati vise razumevanja za aktuelne probleme Bosnjaka u Srbiji i Crnoj Gori kako bi konacno stavila pitanje Sandzaka na dnevni red u cilju stvaranja uslova za demokratska nacionalna prava, sto je par-excellence gradjansko demokratsko pitanje.

Medjunarodni institut za bliskoistocne i balkanske studije

Ljubljana, 24.januara/sijecnja 2005.